Richelieu i Jean Bart – ostatnie francuskie pancerniki

Po zakończeniu I wojny światowej francuska flota znacząco zmniejszyła inwestycje w nowe okręty liniowe. Dopiero na początku lat 30. wraz z zainicjowanym przez Niemcy i Włochy wyścigiem zbrojeń, Francuzi rozpoczęli budowę nowych pancerników, charakteryzujących się umieszczeniem całej artylerii głównej na dziobie. Ostatnimi okrętami tego typu były pancerniki Richelieu i Jean Bart.

Geneza

Zgodnie z postanowieniami traktatu waszyngtońskiego, również Francja musiała ograniczyć rozbudowę swojej floty po I wojnie światowej. W związku z tym zamknięto program budowy pancerników typu Normandie rozpoczęty jeszcze przed wybuchem I wojny światowej oraz Lyon, które miały uzupełnić jednostki typu Normandie. Ograniczono również zakres prac modernizacyjnych starszych jednostkach, przez co potencjał francuskiej floty liniowej w latach 20. prezentował się niezbyt dobrze.

Admiral Graf Spee

Sytuacja zmieniła się pod koniec lat 20. wraz z rozpoczęciem w Niemczech prac nad krążownikami typu Deutschland, które ze względu na swoje uzbrojenie i osiągi mogły skutecznie zagrozić francuskiej żegludze, w tym powolnym pancernikom. W odpowiedzi francuskie władze podjęły decyzję o zbudowaniu dwóch nowych tzw. szybkich pancerników. Okręty miały dysponować wypornością około 25 000 ton, uzbrojeniem składającym się z dział kalibru 330 mm oraz pancerzem na tyle grubym, aby wytrzymać ostrzał pociskami kalibru 280 mm.

Prace zaowocowały powstaniem dwóch pancerników typu Dunkerque (Dunkerque i Strasbourg). Cechą charakterystyczną okrętów było umieszczenie całej artylerii głównej składającej się z 8 dział kalibru 330 mm w dwóch poczwórnych wieżach na dziobie, podobnie jak w brytyjskich pancernikach typu Nelson. Rozwiązanie to obniżało masę okrętów i pozwalało na zastosowanie grubszego opancerzenia bez utraty osiągów. Wadą było jednak ograniczenie pola ostrzału tylko do przodu, z niechronioną rufą (na której umieszczono stosunkowo słabą artylerię średnią) i prawdopodobieństwo wyeliminowania dużej części artylerii głównej pojedynczym trafieniem (tylko dwie poczwórne wieże).

Richelieu

Rozbudowa francuskiej floty liniowej spotkała się z zainteresowaniem i szybką odpowiedzią Włochów w postaci rozpoczęcia prac nad czterema pancernikami typu Littorio (ukończono tylko trzy z nich). Zdecydowana reakcja Włochów, którzy nie dysponowali środkami na znaczącą rozbudowę floty była spowodowana wiekiem i stanem ówczesnych pancerników, które pod każdym względem ustępowały jednostkom typu Dunkerque.

Zainicjowany bieg wydarzeń doprowadził do rozpoczęcia nowego wyścigu zbrojeń, chociaż biorące w nim udział państwa teoretycznie ograniczały się traktatami, a nowe francuskie pancerniki według założeń miały operować na Atlantyku, a nie na Morzu Śródziemnym (więc teoretycznie nie miały być zagrożeniem dla Włochów). Wprowadzenie do uzbrojenia okrętów typu Littorio znacząco zmieniłoby równowagę sił na Morzu Śródziemnym na niekorzyść Francji, w związku z czym władze w Paryżu uznały w 1935 roku, że należy zbudować kolejne pancerniki.

Richelieu

Pancerniki typu Richelieu

Francuskie stocznie nie dysponowały tak dużymi mocami przerobowymi jak np. brytyjskie, przez co program budowy nowych okrętów musiał być dostosowany do możliwości stoczni. Po przeanalizowaniu wielu koncepcji, zdecydowano się na budowę okrętów, które konstrukcyjnie miały być powiększonymi pancernikami typu Dunkerque, dysponującymi działami artylerii głównej większego kalibru – 406 lub 380 mm. Ostatecznie wybór padł na kaliber 380 mm ponieważ projekt nie miał przekraczać 35 000 ton wyporności (aby pancerniki mieściły się w ograniczeniach traktatowych i nie były zbyt drogie w budowie).

Częściowo ukończony Jean Bart

22 października 1935 roku rozpoczęto budowę pierwszego okrętu nowego typu – Richelieu, a 12 grudnia 1936 roku położono stępkę pod drugi okręt – Jean Bart. Równocześnie do Francji dotarły informacje o budowie w Niemczech pancerników Bismarck i Tirpitz, oraz okrętach Planu Z. W związku z tym podjęto decyzję o budowie kolejnych dwóch okrętów o podobnej konstrukcji do dotychczasowych jednostek – Clemenceau, którego stępkę położono 17 stycznia 1939 roku i Gascogne (okręt miał dysponować zupełnie innym układem wież działowych), którego budowę zaplanowano na 1940/1941 rok.

Richelieu

Ostatecznie prac nad dodatkowymi pancernikami nie dokończono. Richelieu został zwodowany 17 stycznia 1939 roku, a do służby wszedł oficjalnie 15 czerwca 1940 roku (chociaż był ukończony w 95% i nie przeszedł pełnych prób). Groźba przejęcia okrętu przez Niemców sprawiła, że wysłano go do Dakaru z niewielkim zapasem amunicji (mimo propozycji, Francuzi nie zdecydowali się na wysłanie okrętu do Wielkiej Brytanii). Prace nad Jean Bart przebiegały z opóźnieniami i okręt zwodowano dopiero 6 marca 1940 roku. Po niemieckiej inwazji w 1940 roku, ukończony w 75% okręt wysłano do Casablanki. Oba okręty budowano w częściach, które łączono dopiero w suchym doku, ponieważ stocznie w których pancerniki powstawały nie dysponowały miejscem do budowy tak dużych okrętów.

Konstrukcja

Oba pancerniki miały mieć taką samą konstrukcję i uzbrojenie, ale w praktyce z powodu różnych wydarzeń znacząco się od siebie różniły. Okręty miały 247,85 m długości i wyporność projektową 35 000 ton, oraz standardową 37 250 ton. Napęd stanowiły cztery zespoły turbin parowych o mocy łącznej 155 000 KM, zapewniające prędkość maksymalną 32 węzłów, oraz zasięg 4350 km przy prędkości 28 węzłów.

Richelieu

Uzbrojenie główne składało się z ośmiu dział kalibru 380 mm umieszczonych w dwóch poczwórnych wieżach na dziobie. Uzbrojenie dodatkowe składało się z dziewięciu uniwersalnych (teoretycznie) dział kalibru 155 mm w trzech potrójnych wieżach na rufie. Uzbrojenie przeciwlotnicze różniło się na obu okrętach i wielokrotnie ulegało zmianie. Pierwotnie (w przypadku Richelieu i teoretycznie w przypadku Jean Bart) składało się z 12 dział przeciwlotniczych kalibru 100 mm w sześciu podwójnych wieżach oraz 8 dział kalibru 37 mm w czterech podwójnych wieżach i 20 karabinów maszynowych kalibru 13,2 mm w czterech poczwórnych i dwóch podwójnych wieżyczkach. Ponadto okręty dysponowały miejscem dla 4 wodnosamolotów Loire 130 na rufie (dwa w hangarze i dwa na katapultach).

Opancerzenie miało grubość 330 mm w pasie burtowym, 170 mm na pokładzie, 340 mm na stanowisku dowodzenia, 430 mm w przedniej części wież artylerii głównej oraz 130 mm na wieżach artylerii dodatkowej. Bardzo dobrze prezentowała się bierna ochrona przeciwtorpedowa w postaci kilkumetrowych pustych przestrzeni między kadłubami, którą wykorzystywano jako zbiorniki paliwa i balastu. Załoga liczyła standardowo około1569 oficerów i marynarzy.

Richelieu

W toku służby oba okręty przeszły wiele modernizacji i zmian uzbrojenia przeciwlotniczego. W 1943 roku Richelieu otrzymał nowe, amerykańskie uzbrojenie przeciwlotnicze składające się z dział Bofors kalibru 40 mm i Oerlikon kalibru 20 mm (wcześniej zastosowano nowe działa kalibru 100 mm), natomiast Jean Bart otrzymał docelowe uzbrojenie przeciwlotnicze dopiero po II wojnie światowej.

Eksploatacja

Richelieu

Praktycznie ukończony Richelieu znajdujący się w Dakarze był wartościową i problematyczną jednostką, ponieważ mógł zostać przejęty przez Niemców wraz z kapitulacją Francji. W związku z kapitulacją Francji 22 czerwca 1940 roku Brytyjczycy w ramach Operacji Catapult zaatakowali w nocy z 7 na 8 lipca francuską flotę w Dakarze. Początkowo Richelieu miał zostać zatopiony bombami głębinowymi umieszczonymi pod kadłubem, ale operacja nie powiodła się, w związku z czym okręt zaatakowały bombowce Swordfish z lotniskowca HMS Hermes, uzyskując jedno trafienie w okręt i drugie w ukryte bomby głębinowe, co wystarczyło do częściowego zatopienia okrętu w płytkich wodach portu.

Richelieu

24 września 1940 roku uszkodzony pancernik kontrolowany przez żołnierzy Vichy stoczył nierozstrzygnięty pojedynek artyleryjski z brytyjskimi pancernikami HMS Barham i HMS Resolution. Okręt został dwukrotnie trafiony, ale uszkodzenia nie były duże. Nie oznaczało to, że okręt wyszedł z starcia bez szwanku, ponieważ jeden z pocisków kalibru 380 mm eksplodował w wieży nr. 2, uszkadzając ją.

W kolejnych miesiącach podjęto prace naprawcze na okręcie i przywrócono mu pływalność. W listopadzie 1942 roku po alianckim desancie w północnej Afryce okręt został przejęty przez siły Wolnych Francuzów. Podjęto wówczas decyzję o wysłaniu go do USA w celu przeprowadzenia napraw i modernizacji. Uszkodzone działa z wieży nr. 2 zastąpiono działami z nieukończonego Jean Bart, a całą artylerię przeciwlotniczą wzmocniono i zastąpiono amerykańskim uzbrojeniem. Usunięto również katapulty i wyposażenie lotnicze, a hangar przekształcono w pomieszczenia dla załogi i magazyny.

Richelieu w Nowym Jorku w 1943 roku

Prace rozpoczęto 30 stycznia 1943 roku i zakończono 10 października 1943 roku. Następnie okręt udał się do Europy, gdzie brał udział w działaniach na Morzu Północnym. Następnie wysłano go na Pacyfik, gdzie wspierał oddziały walczące z Japończykami. Do Francji powrócił dopiero 11 lutego 1946 roku. Powojenna służba okrętu była spokojna i ograniczała się do zadań szkoleniowych i wizyt kurtuazyjnych. Przeprowadzono również kilka modernizacji uzbrojenia i wyposażenia, ale nie były one znaczące. W 1958 roku Richelieu został przeniesiony do rezerwy, a w 1968 roku wycofano go z służby i sprzedano na złom.

Jean Bart

Nieukończony Jean Bart wysłany do Casablanki nie był zagrożeniem dla alianckiej floty, w związku z czym pozostawiono go w spokoju. Francuzi początkowo rozbroili okręt, a po kapitulacji Francji oddziały Vichy, które przejęły jednostkę podejmowały nieskuteczne próby wzmocnienia jego uzbrojenia przeciwlotniczego, aby chociaż nieznacznie zwiększyć jego wartość bojową. 8 listopada 1942 roku pancernik wziął udział w pojedynku artyleryjskimi z amerykańskimi okrętami wspierającymi desant w ramach Operacji Torch. Po ostrzale z pancernika USS Massachusetts francuski okręt na pewien czas zaprzestał walk, wznawiając ostrzał 10 listopada, jednak został następnie poważnie uszkodzony przez amerykańskie lotnictwo.

Jean Bart

Poważnie uszkodzony okręt wymagał sporych napraw, które miały być przeprowadzone w USA, ale w toku negocjacji Francuzi nie zgodzili się na wyposażenie okrętu w amerykańskie uzbrojenie i wyposażenie. W związku z tym pozostawiono go w Casablance aż do zakończenia wojny. Rozważano różne scenariusze, poczynając od złomowania okrętu (z czego zrezygnowano z powodów prestiżowych), przebudowania na lotniskowiec aż po dokończenie okrętu jako pancernika. Wybrano ostatni scenariusz i po przeprowadzeniu prac naprawczych i modernizacyjnych we Francji, 19 stycznia 1949 roku okręt wszedł do służby, stając się ostatnim pancernikiem na świecie, który wszedł do służby (brytyjski HMS Vanguard wszedł do służby 12 maja 1946 roku).

Powojenna służba Jean Bart była podobna jak jego siostrzanej jednostki, jednak w 1956 roku pancernik wziął udział w działaniach w rejonie Kanału Sueskiego. W lipcu 1957 roku przeprowadzono ostatnie strzelania z dział kalibru 380 mm, a 1 sierpnia 1957 roku okręt przeniesiono do rezerwy. Ze służby Jean Bart został wycofany w 1968 roku, a w 1970 roku zezłomowano go, ostatecznie kończąc historię francuskich pancerników.

Jean Bart

Podsumowanie

Pancerniki typu Richelieu nie miały okazji do wykazania się podczas wojny, w związku z tym nie można ocenić w pełni oryginalnego francuskiego układu uzbrojenia. Richelieu brał udział jedynie w bombardowaniach brzegu, co w żaden sposób nie pozwala na ocenę okrętu i jego możliwości walki z innymi pancernikami.

Bez wątpienia należy jednak uznać, że układ z całym uzbrojeniem głównym na dziobie miał wiele wad, które znacząco wpływałyby na sposób prowadzenia walki z innym okrętem. Przede wszystkim problemem była możliwość utraty połowy lub nawet całej artylerii w wyniku pojedynczych trafień w wieże (w przypadku okrętów z wieżami rufowymi zawsze istniała w takich sytuacjach możliwość wykorzystania trzeciej lub czwartej wieży do dalszej walki).

Richelieu

Z drugiej strony zastosowany układ niósł za sobą sporo zalet natury ekonomicznej, zwłaszcza w kontekście kosztów budowy, oraz możliwości opancerzenia okrętu – pancerz skupiono w przedniej części okrętu bez wzrostu masy okrętu. Warto jednak dodać, że kolejne francuskie pancerniki według założeń miały posiadać rufową wieżę artyleryjską, co wyraźnie wskazuje, że nawet we Francji układ konstrukcyjny okrętów typu Dunkerque i Richelieu nie cieszył się aż taka popularnością i był raczej koniecznością chwili.