Krążowniki typu Deutschland – niemieckie pancerniki kieszonkowe

Niemieckie krążowniki typu Deutschland ze względu na swoją konstrukcję nazywane były “pancernikami kieszonkowymi”. Okręty były lepiej uzbrojone od krążowników, ale ustępowały pancernikom pod względem zarówno kalibru dział artylerii głównej jak i opancerzeniem. Zbudowano trzy jednostki tego typu – Lützow (ex-Deutschland), Admiral Scheer i Admieral Graf Spee.

Geneza

Po I wojnie światowej zwycięskie mocarstwa nałożyły na Niemcy ograniczenia w ramach Traktatu Wersalskiego. Zabroniono m.in budowy nowych pancerników, pozwalając jedynie na pozostawienie w służbie 9 przestarzałych pancerników (Deutschland, Hannover, Schlesien, Schleswig-Holstein, Braunschweig, Elsass, Hessen, Preussen i Lothringen). Ze względu na swój wiek i przestarzałą konstrukcje w latach 30. większość z nich jednak zezłomowano.

Pancernik Schleswig-Holstein podczas ostrzału Westerplatte

Postanowienia Traktatu zezwalały jedynie na budowę okrętów o wyporności do około 9000 ton. Przy takiej wyporności nie było możliwości zaprojektowania żadnego pancernika, ponieważ już przed I wojną światowa okręty tego typu miały wyporność około 15 000 ton. Zdając sobie sprawę z znacznego osłabienia floty po złomowaniu starych okrętów, dowództwo Reichsmarine (w 1935 roku przekształcono je w Kriegsmarine) w 1925 roku rozpoczęło prace nad projektem nowych okrętów, które mieściłyby się w ograniczeniach wypornościowych, ale swoim uzbrojeniem przewyższałyby krążowniki.

Nowe okręty oznaczono jako typu Deutschland. Od początku projektowano je tak, aby maksymalnie zminimalizować wagę, nawet kosztem uzbrojenia i opancerzenia. Okręty miały posiadać jedynie dwie trzydziałowe wieże artylerii głównej (mechanizm obrotu wieży oraz ich pancerze zawsze stanowiły dużą masę), a napęd miały stanowić silniki diesla, a nie turbiny parowe. Wybór takiego napędu podyktowany był również limitem masy. Co istotne, wszystkie elementy konstrukcji miały być spawane elektrycznie, a nie nitowane. Dzięki temu możliwe było obniżenie masy kadłuba nawet o 15%.

Lützow

Zamówiono trzy okręty – Deutschland, Admiral Scheer i Admieral Graf Spee. Pierwotnie okręty te określano jako Panzerschiff, czyli okręt pancerny, jednak najbardziej odpowiadającą klasyfikacją jest ciężki krążownik. Po wejściu do służby zaczęto określać te okręty jako “pancerniki kieszonkowe”.

Konstrukcja

Wszystkie trzy okręty miały zbliżoną konstrukcję, jednak w toku służby wprowadzano różne drobne modyfikacje, mające wpływ zarówno na wyporność jak i wymiary okrętów. Krążowniki typu Deutschland w momencie zwodowania miały 186 m długości i wyporność standardową 10 800 ton (Deutschland), 11 740 ton (Admiral Scheer i 12 540 ton (Admiral Graf Spee). Pełna wyporność wynosiła jednak odpowiednio 14 520 ton, 13 660 ton i 16 280 ton.

Admiral Scheer

Napęd stanowiły cztery dziewięciocylindrowe silniki diesla o mocy 54 000 KM produkcji zakładów MAN. Zapewniały one prędkość maksymalną 28 węzłów i zasięg 16 120 km przy prędkości 19 węzłów. Uzbrojenie składało się z sześciu armat 28 cm SK C/28 kalibru 280 mm umieszczonych po trzy w dwóch wieżach – na dziobie i rufie), oraz ośmiu dział 15 cm SK C/28 kalibru 150 mm montowanych pojedynczo oraz trzech, a później sześciu dział przeciwlotniczych 8,8 cm SK L/45 kalibru 88 mm. W toku służby wszystkie okręty otrzymały nowe uzbrojenie przeciwlotnicze składające się m.in. z sześciu dział 10.5 cm L/65 kalibru 105 mm (Deutschland i Admiral Graf Spee)  oraz lżejszych dział 3,7 cm SL C/30 kalibru 37 mm i  dziesięciu 2 cm Flak, kalibru 20 mm. W 1945 roku Admiral Scheer otrzymał znacznie potężniejsze uzbrojenie przeciwlotnicze składające się sześciu działek kalibru 40 mm, ośmiu kaliber 37 mm oraz trzydziestu trzech kalibru 20 mm.

Dodatkowo okręty posiadały dwie poczwórne wyrzutnie torped kalibru 500 mm zamienione później na kaliber 533 mm oraz dwa wodnosamoloty Arado Ar 196.

Ze względu na chęć ograniczenia masy okrętów, ich pancerz był stosunkowo cienki i miał grubość 80 mm w pasie burtowym. Mostek chroniony był pancerzem o grubości 150 mm, a rufowe stanowisko dowodzenia pancerzem o grubości jedynie 50 mm. Wieże artylerii głównej chronił pancerz grubości 140 mm z przodu i 85 mm z boku. Zarówno Admiral Scheer jak i Admiral Graf Spee otrzymały nieznacznie grubszy pancerz.

Admiral Graf Spee

Eksploatacja

Lützow (ex-Deutschland)

Pierwszym okrętem typu był Deutschland, przemianowany 25 stycznia 1940 roku na Lützow (zmiana nazwy podyktowana była względami propagandowymi, ponieważ po utracie Admiral Graf Spee uznano, że zatopienie okrętu o nazwie Deutschland może być wykorzystane przez aliancką propagandę). Po wejściu do służby okręt oddelegowano do zadań patrolowych, a w 1936 roku skierowano w rejon wybrzeża Hiszpanii. W trakcie trwania tej misji, 29 maja 1937 roku okręt został zaatakowany przez lotnictwo Republiki Hiszpanii (załogę samolotów stanowili jednak Rosjanie). Zginęło łącznie 31 marynarzy, w związku z czym w odwecie okręt ostrzelał wybrzeże w rejonie miasta Almeria.

Lützow

Po wybuchu II wojny światowej okręt działał u wybrzeży Niemiec, a w kwietniu 1940 roku został oddelegowany do wsparcia inwazji na Norwegię. W trakcie operacji, 9 kwietnia Lützow został ostrzelany przez artylerię nadbrzeżną, która trafiła go pociskami kalibru 150 mm. Uszkodzenia były na tyle poważne, że skierowano go do Kilonii w celu przeprowadzenia remontu. W trakcie rejs, 11 kwietnia jednostkę zaatakował brytyjski okręt podwodny HMS Spearfish. Jedna z torped trafiła w rufę, niszcząc śruby. Pozbawiony napędu okręt został następnie odholowany do Kilonii

Lützow

Po zakończeniu prac Lützow został wysłany do Trondheim, skąd miał prowadzić działania przeciwko alianckim konwojom na Atlantyku. 13 lipca 1941 roku podczas wychodzenia w morze zaatakowały go alianckie bombowce torpedowe, uzyskując jedno trafienie. Uszkodzony krążownik ponownie musiał wrócić do Kilonii na remont.

W ciągu kolejnych miesięcy okręt ponownie wysłano do Norwegii. W grudniu 1942 roku Lützow wziął udział w bitwie na morzu Barentsa. W starciu uczestniczyły dwa niemieckie krążowniki (Lützow i Admiral Hipper) oraz sześć niszczycieli. Okręty zaatakowały aliancki konwój JW-51B, ochraniany przez m.in dwa krążowniki lekkie HMS Sheffield i HMS Jamaica. Niemcy przegrali bitwę i utracili jeden niszczyciel, zatapiając jedynie jeden brytyjski niszczyciel i trałowiec.

Uszkodzona rufa Lützowa

W związku z pogarszającą się sytuacją na Atlantyku uznano, że krążownik bardziej przyda się na Bałtyku jako okręt szkolny. W 1945 roku oddelegowano go do wsparcia wycofujących się niemieckich oddziałów w rejonie polskiego wybrzeża. W trakcie działań, okręt wykorzystywano również w roli transportowca. 16 kwietnia 1945 roku Lützow został zaatakowany przez brytyjskie bombowce podczas rejsu przez Kanał Piastowski w Świnoujściu. Uszkodzony okręt osiadł na mieliźnie, a następnie 4 maja został zniszczony przez załogę. Po wojnie wrak został wydobyty przez Rosjan i zatopiony na Bałtyku jako cel, 22 lipca 1947 roku.

Admiral Scheer

Podobnie jak Deutschland, Admiral Scheer po wejściu do służby w 1936 roku został wysłany do Hiszpanii, gdzie brał udział w zadaniach patrolowych oraz bombardowaniu brzegu w rejonie Almerii. Wraz z wybuchem II wojny światowej okręt skierowano na Atlantyk i Ocean Indyjski w celu atakowania alianckich konwojów.

Admiral Scheer

W trakcie operacji krążownik zniszczył 16 alianckich transportowców i jeden krążownik pomocniczy. Następnie w 1942 roku wysłano go do Norwegii, skąd operował przeciwko konwojom transportującym uzbrojenie dla Związku Radzieckiego, jednak bez rezultatów. W 1943 roku okręt oddelegowano na Bałtyk, gdzie pozostał do końca wojny, wspierając swoją artylerią działania na lądzie.

W marcu 1945 roku okręt został wysłany do Kilonii w celu naprawy uzbrojenia, które uległo znacznemu zużyciu podczas ostrzeliwania celów na lądzie. 9 kwietnia 1945 roku Admiral Scheer został zaatakowany przez alianckie bombowce i zatopiony w basenie portowym w Kilonii. Po wojnie część wraku wydobyto, a resztę przysypano ziemią i gruzem.

Wrak Admiral Scheer

Admieral Graf Spee

Ostatnim krążownikiem typu Deutschland i prawdopodobnie najbardziej znanym był Admieral Graf Spee. Po wejściu do służby wysłano go w rejon wybrzeża Hiszpanii, gdzie operował wspólnie z krążownikami Köln i Leipzig oraz czterema niszczycielami.

Przed wybuchem II wojny światowej, 21 sierpnia 1939 roku okręt wyszedł w morze i skierował się na południowy Atlantyk, gdzie od końca września miał podejmować działania przeciwko alianckiej żegludze. W trakcie tych działań zatopił 9 brytyjskich okrętów, ale co istotne bez ofiar, ponieważ po wykryciu, załogi okrętów były zmuszane do ewakuacji.

Admiral Graf Spee

13 grudnia 1939 roku w rejonie ujścia rzeki Rio de la Plata Admiral Graf Spee został wykryty przez brytyjskie krążowniki HMS Exeter, HMS Ajax i nowozelandzki HMZS Achilles tworzące tzw. Force G. Alianckie okręty zaatakowały niemiecką jednostkę, której dowódca, komandor Hans Wilhelm Langsdorff podjął decyzję o walce na krótkim dystansie, chociaż dysponował artylerią o większym zasięgu niż alianckie okręty.

W trakcie bitwy u ujścia La Platy krążownik został znacząco uszkodzony i wymagał napraw. Obecność alianckich sił uniemożliwiała rejs powrotny do Niemiec, w związku z czym Langsdorff podjął decyzję o wpłynięciu do urugwajskiego portu Montevideo. Ze względu na naciski brytyjskiego ambasadora, władze Urugwaju wymusiły na Niemcach opuszczenie portu po 72 godzinach, co nie pozwoliło na przeprowadzenie napraw.

Admiral Graf Spee

W tym czasie alianckie okręty chociaż uszkodzone, pozostawały w rejonie portu, gdzie dołączył do nich ciężki krążownik HMS Cumberland. Niemcy źle rozpoznali alianckie okręty, uznając, że w rejonie portu znajduje się krążownik liniowy HMS Renown i lotniskowiec HMS Ark Royal. Nie mając szans w starciu z takimi okrętami, Langsdorff podjął decyzję o samozatopieniu okrętu. Większość załogi opuściła pokład podczas pobytu w porcie, a 17 grudnia 1939 roku Admiral Graf Spee wyszedł w może o godzinie 18.15 a o 19.52 zdetonowano ładunki wybuchowe, które doprowadziły do zatonięcia okrętu na płytkich wodach. Dwa dni później Langsdorff popełnił samobójstwo.

W kolejnych miesiącach alianci przeprowadzili badania wraku, wydobywając część wyposażenia. W kolejnych latach wrak coraz bardziej osiadał w mule, stając się zagrożeniem dla lokalnej żeglugi. Mimo to, dopiero w lutym 2004 roku podjęto próbę wydobycia wraku. Udało się jednak wydobyć tylko fragmenty nadbudówki, po czym w 2009 roku prezydent Urugwaju zakazał dalszych prac na wraku.

Podsumowanie

Krążowniki typu Deutschland podobnie jak pancerniki i krążowniki budowane w oparciu o ograniczenia Traktatu Waszyngtońskiego były jednostkami bardzo specyficznymi. Pod względem uzbrojenia przewyższały ówczesne krążowniki, jednak pod względem opancerzenia i siły ognia nie dorównywały pancernikom. Mimo to okazały się całkiem udanymi jednostkami, a ich obecność była dużym zagrożeniem dla alianckiej żeglugi.

Z drugiej strony ich faktyczny wpływ na przebieg działań wojennych był znikomy, nawet na tle znacznie większych pancerników, takich jak np. Tirpitz, który większość wojny spędził w porcie.