Gee Bee – najpiękniejszy najbrzydszy samolot wyścigowy

Mówi się, że niektóre samoloty są tak brzydkie, że aż piękne. Określenie to w szczególności pasuje do samolotów wyścigowych Gee Bee Model Z i R (R-1 i R-2) opracowanych przez Granville Brothers Aircraft w 1931 roku. Pękate maszyny z potężnymi silnikami i krótkimi skrzydłami miały również inne przydomki, m.in. latająca beczka, latający silnik albo zabójca pilotów. Chociaż ich kariery były krótkie, na stałe zapisały się w historii lotnictwa.

Geneza

Zakłady lotnicze Granville Brothers Aircraft powstały w 1929 roku z inicjatywy Zantforda, Thomasa, Roberta, Marka i Edwarda Granvillów. Bracia mający doświadczenie w różnych dziedzinach związanych z lotnictwem, samochodami i ogólnie kwestiami mechaniki postanowili założyć małą firmę produkującą samoloty wyścigowe. Pierwszym ich projektem był dwupłatowy Gee Bee Model A, wyprodukowany w liczbie 9 egzemplarzy. Kolejnym projektem była seria 8 samolotów Gee Bee Sportster w kilku wersjach oraz będące ich rozwinięciem dwa samoloty Senior Sportster.

Przełom lat 20. i 30 był jednak trudny dla takich firm jak Granville Brothers Aircraft, a jedynym sposobem na zdobywanie klientów było wygrywanie zawodów oraz wyścigów i ustanawianie rekordów prędkości. W związku z tym bracia postanowili zbudować nowy typ samolotu wyścigowego, będący rozwinięciem maszyn Senior Sportster. Największą różnicą miały być wymiary maszyny oraz jej ogólny układ konstrukcyjny.

Zamiast tradycyjnego układu, nowe maszyny miały mieć mały, pękaty kadłub z potężnym silnikiem i skrzydła o małej rozpiętości. Dzięki temu samoloty miały dysponować potężnym nadmiarem mocy i dobrą zwrotnością, co ułatwiałoby udział w wyścigach lotniczych. W lipcu 1931 roku rozpoczęto więc prace nad maszyną, która miała wystartować w Thompson Trophy w trakcie National Air Races w Cleveland w Ohio.

Gee Bee Model Z Super Sportster

Prace nad samolotem, który otrzymał nazwę Gee Bee Model Z Super Sportster szły szybko i po zaledwie 5 tygodniach od rozpoczęcia budowy oblatano go 22 sierpnia 1931 roku. Maszyna miała 5,6 m długości i 7,16 m rozpiętości skrzydeł, a maksymalna masa wynosiła 1034 kg. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik Pratt & Whitney Wasp Junior R-985 o mocy 535 KM, zapewniający prędkość maksymalną 430 km/h i przelotową 370 km/h, oraz zasięg 1400 km. Tym co najbardziej wyróżniało Gee Bee Model Z był układ kadłuba. Kokpit przeniesiono maksymalnie do tyłu, a owiewkę połączono z bardzo małym statecznikiem pionowym. Dzięki temu pilot zyskiwał lepsze pole widzenia podczas ciasnych manewrów, jednak ogólnie podczas lądowania miał ograniczoną widoczność.

Podczas National Air Races 1 września 1931 roku Gee Bee Model Z osiągnął zawrotną prędkość 430 km/h i następnego dnia wygrał zawody. Kolejne zwycięstwa uzyskano już 5 i 7 września. Po wyścigach Thompson Trophy zmieniono silnik maszyny na Pratt & Whitney Wasp Senior o mocy 750 KM. Celem było przygotowanie samolotu do próby pobicia rekordu prędkości nad lądem (w tym czasie rekordy prędkości ustanawiały głównie wodnosamoloty). Nieoficjalnie podczas prób osiągnięto prędkość 505 km/h, ale podczas faktycznej próby 1 grudnia 1931 roku uzyskano prędkość 453 km/h, czyli o 6 km/h więcej niż wynosił poprzedni rekord. Nie uznano jednak tego wyniku z powodu zbyt małej różnicy.

5 grudnia podjęto kolejną próbę pobicia rekordu, ale zakończyła się ona katastrofą maszyny i śmiercią pilota Lowella R. Baylesa. Początkowo za przyczynę katastrofy uznawano odczepienie się nakrętki na wlewie paliwa, która miała uderzyć w owiewkę i pilota. Przeprowadzone później analizy nagrań oraz próby replik maszyny wykazały jednak, że mogło dojść do zmęczenia konstrukcji z powodu silnych drgań. W wyniku katastrofy do Gee Bee Model Z przylgnęło określenie zabójca pilotów. Nie zraziło to jednak braci Granville do prac nad kolejną maszyną, która miała być ulepszoną wersją Modelu Z.

Gee Bee Model R Super Sportster

Po utracie Gee Bee Model Z zespół projektowy Granville Brothers Aircraft, w skład którego wchodzili Howell „Pete” Miller, Zantford „Granny” Granville oraz Alexander Klemin przeprowadzili testy w tunelu aerodynamicznym, podczas których zbadali zmodyfikowany układ konstrukcyjny nowej maszyny, która miała zastąpić Model Z w zawodach w 1932 roku. W wyniku przeprowadzonych prób zmodyfikowali oni elementy układu konstrukcyjnego, chociaż ogólnie maszyna, która otrzymała oznaczenie Gee Bee Model R Super Sportster była bardzo podobna do Modelu Z. Zbudowano dwa egzemplarze, z których pierwszy wzbił się w powietrze 13 sierpnia 1932 roku.

Samolot miał 5,38 m długości i 7,6 m rozpiętości skrzydeł, a maksymalna masa startowa wynosiła 1394,8 kg. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik Pratt & Whitney R-1340 Wasp o pojemności 22 litrów i mocy 800 KM, zapewniający prędkość maksymalną 473,8 km/h i zasięg 1488 km przy pełnej prędkości. Drugi egzemplarz nieznacznie różnił się od pierwszego słabszym silnikiem Pratt & Whitney Wasp Junior R-0985 o mocy 550 KM i większym zbiornikiem paliwa. W toku eksploatacji obie maszyny poddawano jednak modyfikacjom.

Podczas zawodów Thompson Trophy za sterami Gee Bee Model R-1 zasiadł Jimmy Doolittle, który w poprzednim sezonie rywalizował na innych maszynach z Gee Bee Model Z. Co ciekawe, przypisano mu oficjalnie rekord prędkości dla samolotów operujących nad lądem, wynoszący 476 km/h (rekord był jednak daleki od ogólnego rekordu prędkości dla samolotów wynoszącego 655,8 km/h i ustanowionego przez Supermarine S.6B we wrześniu 1931 roku). Oficjalnie Doolittle zachwalał Gee Bee Model R, ale nieoficjalnie wskazywał na olbrzymie trudności w pilotażu i niebezpieczne zachowanie maszyny w powietrzu.

W 1933 roku podczas wyścigu Bendix Trophy rozbił się Gee Bee Model R-1, a śmierć poniósł Russell Boardman. Co ciekawe, wrak odbudowano i zmieniono jego konstrukcję, tworząc nieco dłuższą maszynę. Zastosowano w niej skrzydła z egzemplarza R-2, które zdemontowano wcześniej w trakcie przebudowy maszyny. W trakcie prób odbudowany R-1 uległ jednak wypadkowi i z powodu braku dalszych funduszy nie został już odbudowany.

Wrak sprzedano na aukcji już po likwidacji zakładów Granville Brothers Aircraft, a właścicielem został Cecil Allen. Odbudował on maszynę i nieznacznie zmodyfikował, instalując dodatkowy zbiornik paliwa w ogonie. Decyzja ta okazała się tragiczna w skutkach, ponieważ w 1935 roku podczas udziału w Bandix Trophy maszyna rozbiła się, a Allen zginął na miejscu. Powodem katastrofy była zmiana środka ciężkości przez zatankowanie paliwa do dodatkowe zbiornika paliwa w ogonie. Allen nie miał doświadczenia w locie maszyną z takim obciążeniem, ponieważ wcześniej nie wykorzystywał wspomnianego zbiornika (co istotne, Howell „Pete” Miller kategorycznie odradzał wykorzystywania zbiornika).

Repliki

Mimo bardzo złej reputacji Gee Bee Model Z i R-1 oraz R-2, a przede wszystkim ich tragicznych losów, zbudowano kilka replik tych maszyn – latających i nielatających. Jeff Eicher i Kevin Kimball zbudowali wierną replikę Model Z, Bill Turner w 1978 roku zbudował zmodyfikowaną replikę Model Z z dłuższymi skrzydłami i poprawionymi właściwościami pilotażowymi. Co ciekawe, wykorzystano ją w filmie The Rocketeer (pol. Człowiek rakieta) z 1991 roku. Również w tym samym roku zbudowano latającą replikę Gee Bee Model R-2, której autorami byli Steve Wolf i Delmar Benjamin. Powstały jeszcze trzy wierne, nielatające repliki.

Obecnie wszystkie repliki znajdują się w muzeach i nie są wykorzystywane w lotach. Głównym powodem było ich zachowanie w powietrzu, ponieważ mimo modyfikacji i zastosowania współczesnych materiałów wszystkie były dalej niebezpieczne i trudne w pilotażu.

Podsumowanie

Po Gee Bee Model Z i R Super Sportster powstał jeszcze jeden samolot – Gee Bee Model R-6H, który był znacznie większy od R-1 na którym go wzorowano. W trakcie prac nad maszyną zakłady Granville Brothers Aircraft zbankrutowały, więc dokończono ją w utworzonych od podstaw zakładach Granville, Miller & De Lackner. Po kilku latach eksploatacji samolot trafił do Meksyku, gdzie w 1972 roku został odrestaurowany i cały czas znajduje się w muzeum. Jest to jedyny zachowany oryginalny jednopłatowy Gee Bee. Co ciekawe, 26 września 2013 roku oblatano jego wierną replikę.

Chociaż zakłady Granville Brothers Aircraft zbudowały 25 maszyn (z R-6 będzie to 26 maszyn), a najwięcej dwupłatowych Model A i jednopłatowych Model X, B, C, D i E Sportster, to najbardziej znanymi maszynami pozostają trzy Gee Bee Model Z, R-1 i R-2. To do tych samolotów na stałe przylgnęło określenie Gee Bee. Są one uznawane za jedne z najsłynniejszych samolotów wyścigowych w historii. Ze względu na swój wygląd często określa się je jako najbrzydsze najpiękniejsze samoloty na świecie.

Wykorzystana do ich budowy idea montażu potężnego silnika w małym, zwartym kadłubie o krótkich skrzydłach została w pewnym zakresie wykorzystana w myśliwcach Polikarpow I-16 zaprojektowanych w ZSRR w 1933 roku. Chociaż samoloty znacznie się od siebie różnią, a w praktyce I-16 powstał w wyniku rozwoju maszyn dwupłatowych, cechujących się dużą zwrotnością, jego ogólny układ konstrukcyjny jest w niektórych aspektach podobny do Gee Bee.