Konstytucja 3 maja – pierwsza polska konstytucja

Uchwalona 3 maja 1791 roku Konstytucja 3 maja, a właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja, była pierwszą w Polsce i Europie, oraz drugą na świecie konstytucją. Akt ten znacząco zmieniał system polityczny w Polsce i był początkiem niedokończonych reform politycznych, które miały całkowicie zmienić polski ustrój.

Polska w połowie XVIII wieku była państwem bardzo słabym, podzielonym i podatnym na wpływy z zagranicy, zwłaszcza Rosji. W 1772 roku doszło do I rozbioru Polski, którego powodem była niezdolność władz centralnych do sprawowania władzy nad krajem w silny i zdecydowany sposób. Polskie prawo było chaotyczne i pełne utrudniających podejmowanie decyzji przepisów, które dawały m.in. szlachcie prawo do stopowania reform. Tym samym Polska była w praktyce protektoratem Rosji, a nie w pełni suwerennym państwem.

Wielu polityków, właścicieli ziemskich, wojskowych i uczonych zdawało sobie z tego sprawę i szukało sposobu na wzmocnienie władzy. Okazja ku temu narodziła się pod koniec lat 80. XVIII wieku. Rosja zaangażowała się w wojnę z Imperium Osmańskim, a obradujący w latach 1788-1792 Sejm Czteroletni podjął kilka decyzji dających podstawę do rozpoczęcia prac nad zmianami ustrojowymi w Polsce. Ignacy Potocki stworzył w 1790 roku dokument zawierający najważniejsze założenia reformy polskiej polityki. Jego propozycje spotkały się z niechęcią króla Stanisława Augusta, ale po kilku miesiącach rozmów, zmienił on zdanie i dołączył do prac nad reformami, których podstawą miała być konstytucja.

Król przedstawił swoje założenia do projektu konstytucji. Następnie w toku rozmów z Ignacym Potockim zostały one dopracowane wspólnie z Stanisławem Małachowskim i Hugonem Kołłątajem. W pracach nad ostatecznym wyglądem konstytucji uczestniczył również sekretarz króla, Scipione Piattoli. W swojej finalnej wersji dokument zawierał zapisy będące kompromisem między oczekiwaniami przedstawicieli szlachty i króla.

Według założeń, konstytucja, nazywana Ustawą Rządową miała być uchwalona przez sejm (a dokładnie jego część popierającą reformy) 5 maja 1971 roku, ale groźba konfliktu z zwolennikami Rosji sprawiła, że przyśpieszono obrady na 3 maja. Wybór daty podyktowany był faktem, iż nie wszyscy członkowie sejmu wrócili do Warszawy po przerwie wielkanocnej. Zwolennicy reformy zostali natomiast imiennie poinformowani o planowanych obradach, więc przybyli na miejsce zapewniając sobie większość sejmową. Obradujący nad przyjęciem Ustawy Rządowej sejm ochraniany był przez Gwardię Królewską i oddziały wojskowe dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego. W głosowaniu nad ustawą wzięło udział 182 z około 500 posłów i senatorów. Co istotne, 72 z nich było przeciwnych reformie, ale mimo to została ona przyjęta.

Konstytucja 3 maja miała 11 artykułów, w znacznej mierze opierała się na zapisach amerykańskiej konstytucji, ale dostosowanych do polskich potrzeb i specyfiki sytuacji politycznej. Wprowadzała ona trójpodział władzy (władza ustawodawcza – dwuizbowy parlament, wykonawcza – król i sądownicza), monarchię dziedziczną, opiekę prawną nad chłopami i mieszczaństwem oraz znosiła liberum veto. Co dwa lata miał być zwoływany sejm, a co 25 lat sejm nadzwyczajny, którego celem miały być obrady nad ewentualnymi zmianami w konstytucji. Konstytucja z jednej strony dawała władzę narodowi, ale równocześnie ograniczała części społeczeństwa prawo do wpływania na politykę. Tym samym nie był to w pełni demokratyczny dokument. Konstytucja zniosła Unię Polską-Litewską, zwiększała wielkość armii z 20 tys. do 100 tys żołnierzy. Dodatkowo wprowadzała swobodę wyznania przy równoczesnym zaznaczeniu, że religią dominującą jest katolicyzm. Wprowadzała również stałe podatki – 10% dla szlachty, 20% dla duchowieństwa.

W kolejnych miesiącach i latach sejm miał uszczegółowić zapisy Ustawy Rządowej za sprawą dodatkowych ustaw. Niestety reformy zostały przerwane po 14 miesiącach obowiązywania konstytucji, 24 lipca 1792 roku. W kolejnych miesiącach nastąpiła dalsza degradacja prawa w Polsce i kolejne rozbiory kraju, które doprowadziły do utraty przez Polskę niepodległości. Mimo iż Konstytucja 3 maja nie uratowała Polski, miała znaczący wpływ na budowę tożsamości narodowej, kultury politycznej i ogólnie historii Polski.