Elektrownia wodna Jaruga – pierwsza hydroelektrownia w Europie

Odwiedzając Park Narodowy Krka w Chorwacji, zwłaszcza wodospad Skradinski Buk można natknąć się na metalową konstrukcję i pozostałości po budynku, na których wisi małą tabliczka. Są to pozostałości hydroelektrowni Jaruga uruchomionej 28 sierpnia 1895 roku. Pierwszego obiektu tego typu w Europie i drugiego na świecie.

Woda wykorzystywana była od wieków do napędzania różnych maszyn np. głównie młynów, ale zawsze chodziło o generowanie ruchu. W XIX wieku wraz z rozwojem metod wytwarzania energii elektrycznej pojawił się jednak pomysł wykorzystania wody do zasilania turbin, które napędzałyby generatory elektryczne. W skrócie, przepływająca woda miała obracać łopatki turbin, a te napędzałyby generatory wytwarzające energię elektryczną. Punktem zwrotnym było opracowanie przez francuskiego inżyniera, Benoît Fourneyrona specjalnej turbiny, która stała się podstawą do zbudowania hydroelektrowni.

W 1893 roku burmistrz Szybeniku, znajdującego się wówczas w granicach Austro-Węgier,  Ante Šupuk oraz Vjekoslav Meichsner stworzyli firmę, która otrzymała pozwolenie na wykorzystanie fragmentu rzeki Krka do budowy pierwszej w kraju, a jak się później okazało pierwszej w Europie i drugiej na świecie, hydroelektrowni. W 1894 roku wydano natomiast pozwolenie na budowę linii przesyłowej o długości 11 km i składającej się z drewnianych słupów między przyszłą elektrownią a Szybenikiem. Dodatkowo linia miała korzystać z sześciu stacji transformatorowych.

Według założeń, elektrownia, która otrzymała nazwę Jaruga, zlokalizowana w pobliżu wodospadu Skradinski Buk miała zasilać 340 lamp ulicznych oraz kilka już zelektryfikowanych domów w mieście. Jej budowę rozpoczęto wraz z otrzymaniem zgody na budowę linii przesyłowej, a prace trwały 16 miesięcy. Hydroelektrownia przepływowa, jak fachowo nazywa się tego typu obiekty wyposażona została w dwa generatory o mocy 550 kW oraz transformatory wyprodukowane przez węgierską firmę Ganz. Elektrownia otrzymała jedną turbinę Girard o wydajności 3,2 m³/s, chociaż przez wodospad przy którym umieszczono elektrownię przepływało 25,81 m³/s wody.

Po zakończeniu budowy, elektrownię uruchomiono oficjalnie 28 sierpnia 1895 roku. Dokładnie 3 dni wcześniej, w Niagara Falls w Stanach zjednoczonych uruchomiono bardzo podobną elektrownię Edward Dean Adams Power Plant. W związku z tym to amerykańska elektrownia stała się pierwszą hydroelektrownią prądu zmiennego podłączoną do sieci elektrycznej, a elektrownia Jaruga stałą się drugą na świecie, ale pierwszą w Europie hydroelektrownią.

W krótkim czasie na rzece Krka zbudowano kolejne elektrownie wodne o większej mocy. W 1898 roku rozpoczęto budowę elektrowni tuż obok elektrowni Jaruga, natomiast pierwsza elektrownia otrzymała rok później dodatkową turbinę z myślą o zasilani pobliskiej fabryki (która jednak spłonęła jeszcze w tym samym roku). Nową elektrownię Jaruga uruchomiono w 1904 roku. Przez kolejne lata oba obiekty funkcjonowały równolegle, chociaż nowa elektrownia miała większą moc. Ostatecznie w 1913 roku pierwszą elektrownię wyłączono, a całą wodę, którą wykorzystywała przekierowano do większej elektrowni należącej do Societa anonima per l’utillizzazione delle forze idrauliche della Dalmazia (SUFID).

Wraz z wybuchem I wojny światowej pozostałości po pierwszej elektrowni rozebrano, a maszyny zdemontowano w celu przetopienia i wykorzystania do produkcji uzbrojenia. Na miejscu pozostały fundamenty hali turbin oraz fragment jednej z turbin, który co ciekawe, przetrwał do naszych czasów. Obecnie lokalne władze starają się rozbudować muzeum w miejscu pierwszej europejskiej elektrowni wodnej. Co ciekawe, nowa elektrownia Jaruga cały czas pozostaje w użyciu i można ją zobaczyć podczas zwiedzania Parku Narodowego Krka oraz wodospadu Skradinski Buk. Obecnie dysponuje ona mocą około 5,4 MW i wytwarza energię głównie na potrzeby parku.