Stridsvagn 103 – bezwieżowy czołg podstawowy

Szwedzki czołg podstawowy Stridsvagn 103 to wyjątkowy pojazd. Był to jedyny czołg podstawowy produkowany seryjnie, który nie posiadał wieży. Zaprojektowany całkowicie przez szwedzkich inżynierów pojazd przez długie lata był najważniejszym czołgiem Szwedzkich Sił Zbrojnych.

Geneza

Podczas II wojny światowej Szwecja pozostawała państwem neutralnym. W związku z tym kraj ten ominął największy wyścig zbrojeń w zakresie rozwoju uzbrojenia. W latach 40. podstawowymi czołgami szwedzkiej armii były czołgi średnie Stridsvagn m/42 wywodzące się z konstrukcji z lat 30.. Pojazdy te pod względem uzbrojenia i opancerzenia prezentowały się jednak znacznie gorzej nawet od podstawowych wersji amerykańskich czołgów M4 Sherman z początku wojny.

Po zakończeniu wojny, Szwedzi zdali sobie sprawę z małej przydatności pojazdów tego typu w razie konfliktu zbrojnego np. z ZSRR. W związku z tym w latach 50. zainicjowano program rozbudowy sił pancernych w oparciu zarówno o konstrukcje zagraniczne, jak i krajowe.

Pierwszą istotną decyzją było zmodernizowanie czołgów Strv m/42 do standardu Strv 74. Pojazdy otrzymały nowe wieże, lepsze działa kalibru 75 mm, dodatkowe opancerzenie i lepsze wyposażenie optyczne. Było to jednak rozwiązanie tymczasowe, ponieważ pod względem możliwości bojowych czołgi te dalej były całkowicie przestarzałe.

Na początku lat 50. udało się jednak zakupić w Wielkiej Brytanii czołgi Centurion Mk 3 (80 egzemplarzy) a w 1955 roku kolejnych 160 wozów w wersji Mk 5. Czołgi te otrzymały oznaczenie Stridsvagn 81. W 1958 roku zakupiono partię 110 Centurionów Mk 10, które oznaczono jako Stridsvagn 101.

Centuriony były najlepszymi czołgami podstawowymi w tamtych latach i dysponowały olbrzymim potencjałem modernizacyjnym. Miały jednak jedną znaczącą wadę dla Szwedów – produkowane je poza Szwecją. W razie wybuchu wojny bądź problemów politycznych, Szwecja mogłaby utracić dostęp do części zamiennych potrzebnych do utrzymania sporej liczby wozów w linii.

W połowie lat 50. Sven Berge, inżynier odpowiedzialny za projekt Strv 74 zaproponował więc zbudowanie zupełnie nowego czołgu. Zamiast wykorzystywać dotychczasowe wozy jako bazę, postanowił zaprojektować pojazd od podstaw według zupełnie innej filozofii.

Berge po konsultacji z wojskowymi uznał, że potrzebny jest czołg typowo obronny. Szwecja jako państwo neutralne nie musiała wprowadzać do uzbrojenia pojazdów, które nadawałyby się do prowadzenia działań ofensywnych. Analizując doświadczenia min. Niemców z czasów II wojny światowej Berge zaprojektował czołg bezwieżowy, w którym działo umieszczono w kadłubie. Niska sylwetka ułatwiała jego ukrycie, a duży kąt pod jakim ustawiono płyty pancerza zwiększał jego odporność. Tak zrodził się Stridsvagn 103. Jedyny w historii produkowany seryjnie bezwieżowy czołg podstawowy.

Stridsvagn 103

Prace koncepcyjne nad czołgiem Strv 103 ruszyły w połowie lat 50.. Szwedzki parlament wydał natomiast zgodę na rozpoczęcie budowy prototypów w lutym 1958 roku. Pojazdy ukończono w 1961 roku i rozpoczęto testy trwające aż do 1967 roku. Zadowolone z ich wyników siły zbrojne zamówiły 290 czołgów.

Strv 103 miały masę 39 ton, 9 m długości i 2,14 m wysokości. Uzbrojenie składało się z armaty Bofors L74 kalibru 105 mm zamontowanej na stałe w kadłubie i wyposażonej w automat ładujący, oraz 3 karabinów maszynowych kalibru 7,62 mm. Pancerz miał grubość 40-70 mm, ale dzięki znacznemu nachyleniu jego faktyczna skuteczność odpowiadała pancerzowi o grubości 192-337 mm.

Początkowo napęd stanowiły dwa silniki – silnik diesla Rolls-Royce K60 o mocy 240 KM oraz turbina gazowa Boeing GT502 o mocy 300 KM. Diesel wykorzystywany był do napędzania czołgu w trakcie celowania i niewielkich zmian położenia pojazdu, natomiast turbina używana była do przemarszów i jazdy w terenie. Prędkość maksymalna wynosiła 60 km/h do przodu i do tyłu.

Strv 103 posiadał zawieszenie hydropneumatyczne pozwalające na celowanie całym pojazdem (większość czołgów bezwieżowych miała armaty zamontowane w jarzmach pozwalających na celowanie, Strv 103 miał armatę zamontowaną na sztywno). Czołg nie posiadał przez to stabilizatora, co w połączeniu z sztywnym umieszczeniem armaty w kadłubie całkowicie eliminowało możliwość prowadzenia ognia w ruchu. Załoga liczyła 3 żołnierzy – dowódcę, strzelca-kierowcę, oraz drugiego kierowcę, którego stanowisko znajdowało się z tyłu wozu przy zdublowanym układzie kierowniczym. Czołgi po 20-minutowym przygotowaniu były przystosowane do pływania, dzięki zamontowanym w burtach fartuchom.

Pierwsza seria produkcyjna oznaczona jako Strv 103A liczyła 80 wozów. Testy wozów wykazały jednak, że zastosowana turbina gazowa jest za słaba. W związku z tym zastąpiono ją turbiną Caterpillar 553 o mocy 490 KM. W ramach modernizacji wymieniono również część przyrządów optycznych. Tak przebudowane wozy oznaczono jako Strv 103B.

W 1986 roku przeprowadzono kolejną modernizację czołgów. Wymieniono silnik diesla na  Detroit 6V53T o mocy 290 KM i zamontowano nowy system kierowania ogniem z nowym laserowym dalmierzem. Czołgi w tej wersji otrzymały oznaczenie Strv 103C. Ostatecznie zbudowano 290 czołgów w wszystkich trzech wersjach, przy czym starsze wozy modernizowano do nowych wersji.

Jak łatwo się domyśleć, Strv 103 miały bardzo nieciekawą służbę. Nigdy nie wzięły udziału w żadnym konflikcie zbrojnym i mimo zainteresowania z strony kilku państw nigdy nie trafiły na eksport. Eksploatowano je aż do lat 90., przy czym w 1995 roku zaprezentowano kolejną modernizację oznaczoną jako Strv 103D. Nigdy nie wprowadzono jej do produkcji.

Na początku lat 90. Szwecja zaczęła rozmowy na temat pozyskania nowych czołgów podstawowych typu Leopard 2 oraz licencji na ich produkcję w kraju. Ostatecznie w 1997 roku wszystkie Strv 103 zostały wycofane z eksploatacji i zastąpione czołgami Strv 121 i 122 (odpowiedniki czołgów Leopard 2A4 i 2A5). Większość wozów trafiła na złom i jedynie kilka egzemplarzy S-Tanków jak również nazywano te wozy trafiła do muzeów i kolekcji (co ciekawe, wszystkie utrzymane są na chodzie)

Jedyny w swoim rodzaju

Strv 103 był wyjątkowym czołgiem, wyróżniającym się na tle wszystkich czołgów podstawowych jakie kiedykolwiek zaprojektowano. Jest to również bardzo ciężki do oceniania pojazd. Brak wieży sprawia, że można mieć wątpliwości czy faktycznie był to czołg podstawowy.

Niezależnie od tego, niemożliwe jest również ocenienie jego faktycznych zdolności bojowych, ponieważ nigdy pojazdy te nie wzięły udziału w walkach oraz nie były inspiracją dla innych konstrukcji. Mimo to pozostawały w eksploatacji przez 30 lat i przez dług i czas były podstawowymi czołgami Szwedzkich Sił Zbrojnych.