Powstanie wielkopolskie – 1918-1920

Polska historia pełna jest zrywów niepodległościowych i powstań. Niestety znaczna ich część kończyła się porażką, często krwawą. Lista zwycięskich powstań nie jest długa, ale niestety jest mocno zapomniana. Jednym z najważniejszych zwycięskich powstań w polskiej historii jest Powstanie wielkopolskie, które wybuchło 27 grudnia 1918 roku.

Geneza

Wraz z rozbiorami, Polska została podzielona między trzy kraje – Prusy, Austro-Węgry i Rosję. W każdym zaborze dochodziło do wystąpień przeciwko narzuconej władzy i okupacji, ale sposób prowadzenia walk często się różnił. O ile w zaborze rosyjskim i austriackim częściej dochodziło do walk zbrojnych, o tyle w zaborze pruskim wyglądało to zupełnie inaczej.

Polacy mieszkający na ziemiach zajętych przez Prusy znaleźli się w zupełnie innej sytuacji niż miało to miejsce w innych zaborach. Niemcy wraz z okupacją przynieśli na ziemie polskie własne surowe prawo i bardzo dobrze zarządzaną armię i służby. Walka zbrojna z takimi siłami z góry była skazana na niepowodzenie.

Widząc skutki powstań w innych zaborach, Wielkopolanie postanowili skupić się na tzw. pracy u podstaw. Zamiast walczyć zbrojnie z okupantem, postanowili nauczyć się jego zwyczajów, metod działania, skrupulatności i perfekcyjnej organizacji. Wiedzę tą wykorzystali do budowy silnych struktur społecznych, firm, zakładów produkcyjnych itp.

Dzięki temu sytuacja w jakiej przyszło żyć mieszkańcom zachodnich ziem polskich była nieco lepsza niż w pozostałych częściach okupowanego kraju. Oczywiście nie wpłynęło to na zmniejszenie represji czy też stopnia germanizacji, ale bez wątpienia pozwalało przygotować się na odpowiedni moment do przejęcia władzy.

Wraz z wybuchem I wojny światowej nastroje niepodległościowe zaczęły się wzmagać na całym terytorium dawnej Polski. Na ziemiach zaboru pruskiego rozpoczęły się wówczas przygotowania i oczekiwania na moment, w którym będzie można w miarę pokojowo przejąć władzę w regionie i oderwać się od Niemiec.

W 1918 roku kiedy sytuacja na froncie zaczęła wyraźnie zwiastować klęskę Niemiec, w Wielkopolsce, będącej najważniejszą częścią zaboru pruskiego ruchy niepodległościowe zaczęły niecierpliwie przygotowywać się do działania. Gdy 11 listopada 1918 roku skończyła się I wojna światowa a Polska znalazła się na drodze do niepodległości, wszyscy myśleli, że ziemie zaboru pruskiego również zostaną dołączone do odradzającego się państwa.

Od 16 listopada do 1 grudnia trwały wybory do tzw. Polskiego Sejmu Dzielnicowego, który miał zająć się kwestiami organizacyjnymi przyszłego państwa Polskiego. Jego obrady rozpoczęły się 3 grudnia w Poznaniu i wzięło w nich udział około 1100 z 1399 delegatów. Ze względu na brak mocy prawnej, 5 grudnia obrady przerwano.

26 grudnia do Poznania przybył Ignacy Jan Paderewski. Wybuch radości z okazji przybycia wybitnego Polaka do Poznania był olbrzymi. W odpowiedzi Niemcy zaczęli organizować kontrmanifestacje wspierane przez wojsko, aby zniechęcić i zagłuszyć Polaków. Skutek był odwrotny. 27 grudnia oddziały tzw. Straży Ludowej i innych jednostek paramilitarnych działających w Poznaniu rozpoczęły działania zbrojne przeciwko Niemcom. Tak rozpoczęło się Powstanie wielkopolskie.

Przebieg walk

Walki rozpoczęły się około godziny 17 niedaleko budynku Prezydium Policji w centrum Poznania oraz w okolicach Hotelu Bazar, w którym zatrzymał się Paderewski. Pierwszym zabitym powstańcem był Franciszek Ratajczak, który stał się symbolem powstania.

W ciągu kilku godzin niemieccy żołnierze w Poznaniu poddali się. 28 grudnia zdobyto Cytadelę (najważniejszy fort w mieście) oraz fort Grolmann. W ciągu kilku kolejnych dni praktycznie całe miasto znalazło się w rękach powstańców. Również w innych regionach Wielkopolski zaczęło dochodzić do walk organizowanych przez różne oddziały paramilitarne.

28 grudnia kapitan Stanisław Taczak zostaje mianowany przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej, odpowiedzialny za organizację walk; na dowódcę oddziałów powstańczych. 6 stycznia 1919 roku oddziały dowodzone przez ppor. Andrzeja Kopa zdobyły lotnisko Ławica. W hangarach na lotnisku, oraz w hangarach dla sterowców w centrum Poznania, również zdobytych w tym czasie, znajdowało się kilkaset  samolotów, które powstańcy szybko zaczęli wykorzystywać w walkach.

8 stycznia dowództwo nad wszystkimi siłami zbrojnymi przejął gen. Józef Dowbór-Muśnicki. W połowie stycznia mimo wielu sukcesów militarnych powstańcy zaczęli odczuwać zmęczenie walkami. Dodatkowo rosły obawy, iż Niemcy ściągną do Wielkopolski więcej oddziałów z zachodu. W takiej sytuacji powstanie upadłoby.

18 stycznia dzięki wsparciu Romana Dmowskiego rozpoczęto w Paryżu rozmowy pokojowe, których celem było zakończenie walk i przyłączenie ziem zaboru pruskiego do nowo powstającego państwa Polskiego. Mimo trwających negocjacji walki na froncie cały czas trwały i kolejne miejscowości wpadały w polskie ręce.

Na początku lutego francuskie władze wystosowały notę do władz w Berlinie, w której groziły wznowieniem walk na zachodzie, jeśli Niemcy nie przerwą działań zbrojnych w Polsce. 16 lutego 1919 roku przedłużono rozejm między państwami Ententy a Niemcami, który zakładał przerwanie walk na terenie Wielkopolski.

Mimo układów, starcia trwały dalej, ale ich intensywność znacząco spadła. Dopiero 28 czerwca, wraz z podpisaniem przez Niemcy traktatu wersalskiego walki praktycznie ustały. Równocześnie rozpoczął się proces włączania ziem dawnego zaboru pruskiego do Polski. Traktat wersalski wszedł w życie 10 stycznia 1920 roku. Do tego czasu walki zostały przerwane, ale ostatecznie dopiero 8 marca zlikwidowano front wielkopolski, tym samym kończąc oficjalnie Powstanie wielkopolskie.

Uzbrojenie i wyposażenie

Polskie oddziały, które wzięły udział w powstaniu składały się początkowo z polskich żołnierzy służących wcześniej w armii niemieckiej. Zdobyte doświadczenie pozwalało na lepszą organizację oddziałów i prowadzenie działań bojowych.

Początkowo wykorzystywano niemieckie mundury w kolorze szarym oraz całkowicie niemieckie wyposażenie. Niektóre mniejsze jednostki starały się odróżnić od innych dodając charakterystyczne elementy wyposażenia. Dopiero na początku stycznia 1919 roku wyposażenie i umundurowanie zaczęto ujednolicać.

Pojawiły się emblematy narodowe oraz naszywki i orzełki. Całe uzbrojenie polskich oddziałów pochodziło z niemieckich magazynów. W związku z tym podstawową bronią był karabin Mauser kalibru 7,92 mm, oraz liczne karabiny maszynowe.

W trakcie walk powstańcy zdobyli kilka pociągów pancernych, z których najsłynniejszym jest Pociąg Pancerny nr 11 „Danuta”. Zdobyto go 16 lutego 1919 roku pod Rymaszewen. Ponadto oddziały powstańcze wykorzystywały pociągi Wawel, Poznańczyk, Rzepicha i Goplana. Każdy z nich prezentował inne możliwości, a część z pociągów miała charakter improwizowany.

Najważniejsze zwycięskie polskie powstanie

Walki na froncie wielkopolskim nie należały do bardzo intensywnych. Łącznie zginęło około 2300 polskich powstańców. Straty niemieckie nie są do końca znane. Niemcy zmęczeni niedawno zakończoną I wojną światową, oraz targani wewnętrznymi buntami i rewolucjami nie byli w stanie pokonać powstańców.

Przygotowywane od lat powstanie okazało się wielkim sukcesem. Armia wielkopolska jak nazwano oddziały biorące udział w walkach były jednymi z lepiej wyposażonych w Wojsku Polskim w roku 1920. Wkrótce po zakończeniu walk wiele oddziałów wysłano na wschód Polski, gdzie włączyły się do walki z bolszewikami.

Powstanie wielkopolskie jest jednym z najważniejszych jakie miały miejsce w trakcie odbudowywania państwa Polskiego. Niestety pamięć o nim jest wręcz symboliczna i to nie tylko w Polsce, ale i w samym Poznaniu. Być może zbliżająca się w 2018 roku setna rocznica powstania sprawi, że pamięć o tym wielkim powstaniu odżyje.