Zbudowane tuż przed wybuchem I wojny światowej rosyjskie pancerniki typu Gangut były pierwszymi dreadnoughtami Carskiej Floty. Mimo politycznych perturbacji i bardzo oryginalnej i niespotykanej konfiguracji, wykorzystywano je aż do połowy lat 50.. Niestety pamięć o Bitwie pod Cuszimą sprawiła, że nie wykorzystywano ich zbyt intensywnie.
Geneza
Rosyjska flota na przełomie XIX i XX wieku byłą jedną z większych na świecie, a jej okręty pod względem uzbrojenia i opancerzenia prezentowały się bardzo dobrze, zwłaszcza, że wiele z nich powstało w brytyjskich i francuskich stoczniach. Niestety budowana przez lata morska potęga została doszczętnie zniszczona w wyniku kilku bitew stoczonych w czasie wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904-1905. Szczególnie bitwa pod Cuszimą odcisnęła się piętnem na przyszłości rosyjskich okrętów wojennych.
Można śmiało powiedzieć, że poniesiona wówczas klęska ciągnęła się latami za rosyjskimi dowódcami i konstruktorami okrętów, a także politykami, zniechęcając ich do inwestycji w nowe okręty. Niezależnie jednak od politycznych ocen, po wojnie flota wymagała pilnego uzupełnienia strat. W związku z tym już w 1906 roku dowództwo floty zorganizowało konkurs na zaprojektowanie nowych pancerników, które miały zastąpić utracone w czasie walk z Japończykami jednostki.
Niechęć Dumy (izba niższa rosyjskiego parlamentu) do wydawania kolejnych olbrzymich pieniędzy na nowe okręty doprowadziła do rezygnacji z pomysłu. Przedstawiciele Ministerstwa Morskiego (utworzonego w 1906 roku) nie poddali się jednak tak łatwo i już w grudniu 1907 roku ponownie ogłosili konkurs, tym razem międzynarodowy na projekt nowego pancernika. Do 12 marca 1908 roku wpłynęło 51 projektów z 13 stoczni. Wybrana została propozycja niemieckiej stoczni Blohm & Voss, ale z powodów politycznych i niechęci Francji, która udzieliła pożyczki na sfinalizowanie projektu Rosjanie musieli kupić za 250 000 rubli niemiecki projekt i samemu podjąć się budowy nowych okrętów.
Budową okrętów miała zająć się min. Stocznia Bałtycka, która dodatkowo zmodyfikowała projekt, aby uwzględniał możliwości rosyjskiego przemysłu. Zmodyfikowane plany zaprezentowano 22 marca 1909 roku. Jego cechą charakterystyczną było bardzo nietypowe ułożenie wież artylerii głównej. Wszystkie 4 wieże znajdowały się na jednej wysokości (bez tzw. wież w superpozycji, czyli ustawionych za i wyżej od drugiej wieży) i rozmieszczone były w jednej linii przez całą długość pokładu. Okręt praktycznie nie posiadał nadbudówki, a jedynie dwa maszty z szczątkowymi nadbudówkami i dwa kominy. Wszystkie pomieszczenia znajdowały się w kadłubie. Taki układ miał znaczącą zaletę – pancernik miał być wyjątkowo stabilną platformą strzelniczą, a jego konstrukcja nie musiała być tak mocna jak w przypadku okrętów z wieżami umieszczonymi tylko na dziobie i rufie.
Projekt zyskał aprobatę Dumy i Ministerstwa Morskiego, które złożyły oficjalne zamówienie na okręty, będące pierwszymi dreadnoughtami rosyjskiej floty. Tym razem nie było mowy o odkładaniu prac, ponieważ postęp technologiczny, jaki dokonał się po 1905 roku sprawił, że Rosjanie musieli pilnie wzmocnić flotę, już nie tylko z powodu poniesionych strat, ale również przestarzałej konstrukcji większości posiadanych ówcześnie okrętów.
Pancerniki typu Gangut
Oficjalnie stępkę pod nowe okręty położono 16 czerwca 1909 roku. W Stoczni Admiralicji w Sankt Petersburgu położono stępkę pod pancerniki Gangut i Połtawa, a w Stoczni Bałtyckiej pod Pietropawłowsk i Sewastopol. Mimo oficjalnego rozpoczęcia budowy, prace nad okrętami ruszyły dopiero w ciągu kilku kolejnych miesięcy. 10 lipca 1911 roku zwodowano Sewastopol, 23 lipca Połtawę, 22 września Pietropawłowsk a 20 października Gangut. Prace wykończeniowe trwały aż do przełomu 1914 i 1915 roku.
Okręty miały 181 m długości i wyporność 24 500 ton. Napęd stanowiło 10 turbin parowych Parsonsa o mocy łącznej 42 000 KM (w czasie testów udało się jednak uzyskać moc 52 000 KM). Prędkość maksymalna wynosiła 21-24 węzłów. Pancerz na burtach miał od 125 do 225 mm, pokładu 12-50 mm, wież 76-203 mm, barbet 75-150 mm i nadbudówek 100-254 mm. Uzbrojenie składało się z 12 dział kalibru 305 mm umieszczonych w 4 potrójnych wieżach, 16 dział kalibru 120 mm w kazamatach, 1 działa kalibru 76 mm i 4 wyrzutni torped kalibru 450 mm.
W toku eksploatacji zarówno uzbrojenie jak i wyposażenie i co istotne również wygląd okrętów wielokrotnie ulegał zmianie. Pancerniki modernizowano i przebudowywano, dzięki czemu trzy z nich pozostały w służbie aż do końca II wojny światowej.
| Stępka | Wodowanie | Wejście do służby | Los | |
| Gangut | 16 czerwca 1909 roku | 20 października 1911 roku | 11 stycznia 1915 roku | wycofany z służby 17 lutego 1956 roku, zezłomowany w 1959 roku |
| Pietropawłowsk | 22 września 1911 roku | 5 stycznia 1915 roku | wycofany z służby 4 września 1953 roku, zezłomowany | |
| Sewastopol | 10 lipca 1911 roku | 30 listopada 1914 roku | wycofany z służby 17 lutego 1956 roku, zezłomowany w latach 1956-1957 | |
| Połtawa | 23 lipca 1911 roku | 30 grudnia 1914 roku | uszkodzony w pożarze 24 listopada 1919 roku, nigdy nie wyremontowany, zezłomowany w 1949 roku |
Gangut
Gangut uznawany jest za pierwszy pancernik typu, chociaż budowano go dłużej niż pozostałe jednostki. Pancernik po wejściu do służby w Flocie Bałtyckiej stacjonującej w Helsinkach. Podczas I wojny światowej okręt brał udział w kilku operacjach, których celem było zapewnienie wsparcia jednostkom układającym pola minowe w rejonie Lipawy.
Rosjanie tak bardzo obawiali się konfrontacji z niemiecką flotą (która obawiała się konfrontacji z jakąkolwiek inną flotą po nierozstrzygniętej bitwie jutlandzkiej), że aż do marca 1917 roku na okręcie nie działo się nic ciekawego, a większość zadań ograniczono do ćwiczeń w rejonie Zatoki Fińskiej. Gdy wybuchła rewolucja lutowa w 1917 roku załoga okrętu postanowiła dołączyć do Bolszewików. Nie zmieniło to jednak wiele w rutynie służby.
W marcu 1918 roku, pancernik wraz pozostałymi okrętami stacjonującymi w Helsinkach musiał opuścić port i przepłynąć przez zamarzniętą Zatokę Fińską do Kronsztadu. Krótko później, 9 listopada 1918 roku okręt przeniesiono do rezerwy, ponieważ jego załoga była potrzebna do obsadzenia mniejszych i bardziej przydatnych w tym okresie jednostek. Podobny los spotkał większość pancerników które przejęli bolszewicy.
27 czerwca 1925 roku władze podjęły decyzję o zmianie nazwy okrętu na Октябрьская революция (pol. Rewolucja Październikowa), ponownym wcieleniu do służby i modernizacji. Okręt oficjalnie wcielono do służby 23 marca 1926 roku, ale przebudowę rozpoczęto dopiero 12 października 1931 roku. Spowodowane było to doświadczeniami z przebudowy Pietropawłowska i Sewastopola, które wykazały, że planowany początkowo zakres zmian był niewystarczający.
W trakcie prac wymieniono kotły na opalane olejem napędowym oraz całkowicie przekonstruowano nadbudówki, dodając więcej pomieszczeń dla załogi. Dodatkowe miejsce pod pokładem uzyskane po likwidacji części magazynów węgla i części pomieszczeń maszynowni wykorzystano do zwiększenia grubości pancerza i grodzi. Chociaż podobną przebudowę przeszły również pozostałe okręty, pancernik wyróżniał się nowymi działami artylerii głównej o większej szybkostrzelności. Dodatkowo okręt otrzymał również więcej lekkich dział przeciwlotniczych (których wcześniej okręty tego typu nie miały wcale). Zmianie uległo również wyposażenie optyczne i systemy kierowania ogniem.
Oficjalnie przebudowę zakończono 4 sierpnia 1934 roku. Następnie aż do wybuchu II wojny światowej załoga okrętu brała udział w ćwiczeniach. Podczas Wojny Zimowej okręt nie brał większego udziału w walkach, ograniczając się jedynie do przeprowadzenia kilku bombardowań brzegu. Następnie przeniesiono go do Tallina ale już na początku 1941 roku ponownie skierowano go do stoczni w Kronsztadzie, gdzie zmodernizowano jego uzbrojenie przeciwlotnicze. Dodano 4 działa przeciwlotnicze 81-K kalibru 76,2 mm i 12 działek 70-K kalibru 37 mm. Usunięto przy okazji cześć dział kalibru 120 mm z kazamat, a pomieszczenia zamieniono na magazyny amunicji dla artylerii przeciwlotniczej.
Po niemieckiej inwazji na Związek Radziecki 22 czerwca 1941 roku okręt przeniesiono na stałe z Tallina do Kronsztadu. 21 września okręt został trafiony bombą, która uszkodziła rufowe stanowiska artyleryjskie. Pancernik skierowano do stoczni na naprawy, a przy okazji dodano kolejne działa przeciwlotnicze. W trakcie modernizacji okręt został ponownie zbombardowany, przez co prace przedłużyły się do listopada 1942 roku.
Po zakończeniu prac pancernik skierowano do Leningradu, gdzie aż do stycznia 1944 roku brał udział w obronie miasta. W czerwcu 1944 roku dokonano kolejnych modernizacji, montując na pancerniku otrzymany od Brytyjczyków radar Type 279 do wykrywania samolotów.
Aż do zakończenia wojny okręt nie brał udziału w walkach. Jako jednostkę bojową pancernik wykorzystywano do połowy lat 50.. 24 lipca 1954 roku przekształcono go na jednostkę szkolną, a 17 lutego 1956 roku wycofano z eksploatacji i skierowano do stoczni złomowej. Rozbiórka okrętu rozpoczęła się jednak dopiero w maju 1958 roku.
Powodem wycofania okrętu z służby był jego zły stan techniczny, kompletnie przestarzała konstrukcja i brak perspektyw na jego dalsze wykorzystanie, zwłaszcza w związku z wprowadzonymi do służby krążownikami, które były znacznie bardziej przydatne dla radzieckiej floty.
