CSS Stonewall – japoński, duński, konfederacki okręt pancerny z Francji

Zbudowany w 1865 roku we Francji okręt pancerny Sphinx oficjalnie powstawał dla egipskiej marynarki wojennej, ale w praktyce został zamówiony przez Skonfederowane Stany Ameryki. Zanim jednak trafił w ich ręce i otrzymał nazwę CSS Stonewall, nosił duńską banderę. Nie wziął udziału w wojnie secesyjnej i ostatecznie został sprzedany Japonii, która eksplorowała go przez wiele lat.

Geneza

Wraz z wybuchem wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych powstały Skonfederowane Stany Ameryki, zajmujące południowe stany. Ze względu na rolniczy charakter tego regionu, nie dysponowały one dużymi stoczniami, zdolnymi do budowy nowoczesnych okrętów wojennych. Mimo to Konfederaci zbudowali kilka przybrzeżnych okrętów pancernych, które stanowiły znaczące zagrożenie dla stanowiących trzon floty Unii drewnianych okrętów. Ich liczba i ograniczona dzielność morska sprawiły jednak, że Unia utworzyła silną blokadę morską kontynentu, utrudniającą Konfederatom pozyskiwanie zaopatrzenia i uzbrojenia z Europy. W odpowiedzi południowcy zaczęli kupować europejskie statki dysponujące dużą prędkością, aby tworzyć z nich tzw. łamacze blokad. Miały one przebijać się przez blokadę dzięki swojej szybkości, a nie sile ognia. Rozwiązanie to było dobre, ale nie idealne. Potrzebne były pełnomorskie okręty pancerne z prawdziwego zdarzenia, które mogłyby nie tylko przebić się przez blokadę, ale też ją złamać.

Trudna sytuacja polityczna sprawiała jednak, że Konfederaci nie mogli ot tak zamówić dla siebie okrętów w europejskich stoczniach. Większość krajów chcąc zachować neutralność w konflikcie odmawiała sprzedaży uzbrojenia zwłaszcza Skonfederowanym Stanom Ameryki. W tej sytuacji do Francji wysłano Johna Slidella z zadaniem przekonania cesarza Francji Napoleona III do wydania zgody na budowę i sprzedaż okrętów. Konfederaci wyszli z założenia, że cesarz zgodzi się na złamanie wprowadzonych przez siebie ograniczeń w sprzedaży uzbrojenia. Tak się stało, ale cesarz postawił warunek, że cała operacja zostanie przeprowadzona w tajemnicy, a przekazanie okrętów nastąpi nieoficjalnie. Zlecenie na budowę dwóch okrętów dla Konfederatów przekazano Lucienowi Armanowi, właścicielowi stoczni Arman Brothers w Bordeaux, który ściśle współpracował z cesarzem.

Egipskie okręty dla Konfederatów

16 lipca 1863 roku rozpoczęto budowę dwóch okrętów pancernych nazwanych Sphinx i Cheops. Ich nazwy miały sugerować, że budowano je dla floty egipskiej. Były to drewniane okręty parowo-żaglowe opancerzone płytami żelaznymi, uzbrojone w 3 działa i posiadające taran. Niecodzienna konstrukcja i połączenie wielu specyficznych rozwiązań sprawiły, że w efekcie końcowym powstały nietypowe i trapione licznymi problemami jednostki. Oba okręty miały podobną konstrukcję, ale pod wieloma względami różniły się szczegółami wyposażenia a także osiągami. Było to spowodowane modyfikacjami wprowadzanymi już na etapie budowy, a także po ich wejściu do służby. Dodatkowo nie ma pewności, czy znane dane są w pełni prawidłowe, oraz z jakiego okresu służby pochodzą. Wątpliwości budzi głównie układ uzbrojenia, ponieważ w wielu źródłach pojawiają się informacje, że okręt posiadał wieżę dla dział mniejszego kalibru. Analizy dostępnych materiałów sugerują jednak, że nie były to wieże, tylko kazamaty z kilkoma otworami strzelniczymi, a działa były przesuwane między nimi.

Wodowanie Sphinxa miało miejsce 21 czerwca 1864 roku, a Cheopsa 25 października 1864 roku. Zanim jednak okręty zwodowano, informacja o ich budowie i właściwym odbiorcy dotarła do USA, które wymusiły na Francuzach zerwanie kontraktu. Aby ratować swój wizerunek, Napoleon III nakazał sprzedaż obu okrętów innym odbiorcom. 31 marca 1864 roku Sphinx został sprzedany Danii, a 25 maja 1864 roku Cheops został sprzedany Prusom.

Duńczycy przejęli swój okręt w dniu wodowania (okręt wodowano w pełni ukończony) i rozpoczęli próby morskie. W ich trakcie wyszły na jaw liczne problemy z jakością wykonania okrętu. W szczególności problemy sprawiał taran dziobowy, który wypierał za dużo wody, a co za tym idzie rufa była zbyt mocno zanurzona.  Zauważono również wiele przecieków, chociaż i tak było ich mniej niż na siostrzanej jednostce. Doszło do licznych spięć i trudnych negocjacji między duńskim rządem a stocznią Arman, ale ostatecznie okręt dotarł do Kopenhagi 10 listopada i trafił do lokalnej stoczni w celu naprawy. W tym czasie do Duńczyków zgłosili się Konfederaci z ofertą zakupu okrętu. Ze względu na zauważone problemy związane ze stanem okrętu, Duńczycy uznali, że jest to dobra okazja na pozbycie się sprawiającego problemu okrętu i transakcja zakończyła się pozytywnie. Już 6 stycznia 1865 roku okręt został przejęty przez konfederacką załogę i otrzymał nazwę CSS Stonewall, a dowódcą jednostki został Jefferson Page – chociaż na pokładzie pozostał duński kapitan.

Okręt wypłynął w kierunku Francji, ale podczas sztormy w Zatoce Biskajskiej uszkodzeniu uległ ster, przez co okręt musiał zawinąć do portu Ferrol w Hiszpanii. Naprawy trwały do 24 marca, a w tym samym czasie do Europy przybyły okręty USS Niagara i USS Sacramento, które miały obserwować ruch konfederackiej jednostki. Ze względu na dysproporcję siły ognia i opancerzenie Stonewalla, amerykańskie okręty nie miały nawiązywać z nim walki, a jedynie śledzić go. CSS Stonewall pobrał węgiel w Lizbonie i udał się w rejs przez Atlantyk. Okręt dotarł 6 maja do Nassau na Bahamach, a następnie wypłynął do Hawany na Kubie, gdzie czekając na dalsze rozkazy jego dowódca dowiedział się o zakończeniu wojny. W tej sytuacji, Page podjął decyzję o sprzedaniu okrętu władzom Kuby za kwotę 16 000 dolarów (współcześnie około 297 000 dolarów). Z racji problematycznej konstrukcji, Hiszpanie natychmiast odsprzedali okręt władzom USA za taka samą kwotę. Następnie Stonewall udał się w rejs do Washington Navy Yard, gdzie poddano go oględzinom, w trakcie których uznano, że pancernik jest nieprzydatny i lepiej odsprzedać go komuś innemu.

Pierwszy japoński okręt pancerny

W maju 1867 roku, kiedy Stonewall cały czas znajdował się w stoczni w Waszyngtonie, w USA znalazł się Ono Tomogoro, będący przedstawicielem Siogunatu Tokugawów. Zainteresował się on okrętem i dokonał jego zakupu za kwotę 400 000 dolarów (współcześnie około 8,16 mln dolarów). Po przeprowadzeniu stosownych prac, okręt wyruszył do Japonii, gdzie dotarł 22 stycznia 1868 roku. W tym czasie wybuchła jednak wojna boshim między władzami cesarskimi a siogunatem Tokugawów, w związku z czym Amerykanie wstrzymali dostawę okrętu, chcąc zachować neutralność. Dopiero w marcu 1869 roku jednostkę przekazano władzom cesarskim. Ex-konfederacki okręt otrzymał nazwę Kōtetsu i stał się pierwszym japońskim okrętem pancernym.

Swoją pierwszą bitwę okręt stoczył już 25 marca 1869 roku w zatoce Miyako, zapewniając zwycięstwo nowo-sformowanej flocie cesarskiej. Następnie okręt brał udział w walkach w zatoce Hakodate. Wykorzystywano go intensywnie w lokalnych walkach, a 15 listopada 1871 roku zmieniono jego nazwę na Azuma. Ze względu na szybki rozwój technologii, w styczniu 1873 roku Japończycy uznali, że Azuma nie ma już zbyt dużej wartości bojowej i oddelegowali ją do zadań patrolowych w porcie Nagasaka. W tej roli okręt wykorzystywano przez kolejne lata, ale 28 stycznia 1888 roku całkowicie przestarzały i wyeksploatowany okręt został wycofany z eksploatacji. 12 grudnia 1889 roku sprzedano go na złom, a podczas rozbiórki część opancerzenia wykorzystano do budowy wyposażenia w elektrowni Asakusa w Tokio, zbudowanej w 1895 roku. Tak zakończyła się historia okrętu, który powstawał dla Konfederatów, ale najbardziej aktywną służbę miał pod japońską banderą.

Jeden z pierwszych pruskich okrętów wojennych

Gdy prace wykończeniowe na Sphinxie dobiegały końca, w stoczni pozostawał drugi okręt – Cheops. Ostatecznie został on sprzedany Prusom, jednak szybko okazało się, że w przeciwieństwie do pierwszej jednostki, ten okręt został zbudowany o wiele gorzej. Podczas wizytacji w stoczni, pruscy inżynierowie uznali, że okręt jest w tragicznym stanie i nakazali jego naprawę i dopracowanie. Gdy pojawiły się informacje o problemach, na które natrafili Duńczycy, Prusacy wycofali się z transakcji i chcieli zrezygnować z zakupu okrętu. Ostatecznie po namowach stoczni, transakcja została wznowiona i 3 maja 1865 roku okręt jeszcze noszący nazwę Cheops wypłynął z Bordeaux w kierunku Prus.

Podczas prób odbiorczych, okręt nie osiągnął obiecywanej prędkości 12 węzłów, przez co stocznia zgodziła się na obniżenie ceny. 29 października 1865 roku okręt otrzymał nazwę SMS Prince Adalbert, a 10 czerwca 1866 roku oficjalnie wszedł do służby jako drugi pruski okręt pancerny (po monitorze Arminius). Długa przerwa między dostarczeniem jednostki a wejściem do służby spowodowana była pracami stoczniowymi, wymianą uzbrojenia z francuskiego na pruskie i próbami naprawy zauważonych usterek, z których największą były olbrzymie przecieki, spowodowane złej jakości drewnem i słabym spasowaniem zarówno pancerza jak i miedzianych płyt chroniących kadłub.

25 października 1868 roku okręt wycofano ze służby w celu przeprowadzenia gruntownych napraw. Zdjęto i ponownie zainstalowano całe opancerzenie, przesunięto maszt i zmieniono całe ożaglowanie oraz zainstalowano dodatkowe pompy. W tym czasie pojawił się pomysł sprzedania okrętu Grecji, ale transakcja nie doszła do skutku mimo zgody ze strony władz – pomysł zablokowało dowództwo floty. Mimo wprowadzonych poprawek, stan okręt nie uległ znaczącej poprawie. Po powrocie do służby oddelegowano go więc do zadań patrolowych oraz rejsów kurtuazyjnych.

W 1870 roku SMS Prince Adalbert wraz z resztą niemieckiej floty miał popłynąć do Hiszpanii, gdzie ważyły się losy przejęcia tronu przez kandydata wspieranego przez Prusy. Napięcia były jednak tak duże, że flota musiała zawrócić do Prus. W trakcie rejsu SMS Prince Adalbert sprawiał tyle problemów, że… po prostu odholowano go, ponieważ uzyskano wtedy większą prędkość, niż gdyby okręt płynął z własnym napędem.

W 1871 roku podczas oględzin kadłuba zauważono, że drewniane elementy gniją i są w bardzo złym stanie, w związku z czym 28 października tego roku podjęto decyzję o wycofaniu okrętu ze służby. Rozważano jego wykorzystanie jako jednostkę szkoleniową dla obsługi maszynowni, ale z pomysłu zrezygnowano z powodu całkowicie przestarzałej konstrukcji maszyn parowych na okręcie, a także z powodu stanu kadłuba, który przeciekał tak bardzo, że pompy musiały chodzić cały czas aby utrzymać go na wodzie. Ostatecznie 28 maja 1878 roku okręt skreślono z listy floty i rozebrano. Usunięte maszyny parowe i opancerzenie zostało wykorzystane w przemyśle, podobnie jak miało to miejsce później w przypadku siostrzanego okrętu.

Podsumowanie

Historia zamówionych przez Konfederatów we Francji okrętów to ciekawy i długi rozdział w historii rozwoju okrętów pancernych. Chociaż same jednostki były kiepskiej jakości i sprawiały dużo problemów, zapisały się w historii dosłownie jako międzynarodowe okręty. Liczne zmiany właścicieli, plany sprzedaży i zakupu przez inne kraje, a także przechodzenie z rąk do rąk sprawiły, że ich historia jest długa, ciekawa, ale za to historia ich służby jest bardzo krótka.

Oba okręty miały znaczący wpływ na rozwój flot Japonii oraz Prus, chociaż same nie były zbyt nowatorskimi konstrukcjami. Problemy, które je trapiły były natomiast cechą charakterystyczną wielu francuskich okrętów wojennych, ponieważ we Francji w przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii zasady pozyskiwania drewna do budowy okrętów wojennych były mniej restrykcyjne i często korzystano z nieodpowiednio sezonowanego drewna. O ile pozwalało to na szybsze budowanie okrętów, ich kariery był krótkie, ponieważ po zaledwie kilku latach ich kadłuby często gniły i okręty musiały być wycofywane z eksploatacji.