Zbudowane w latach 60. w Portoryko obserwatorium Arecibo z olbrzymim radioteleskopem o średnicy 305 m było jednym z bardziej znanych na świecie. Obiekt zasłynął też swoją rolą w filmach, m.in. Golden Eye. Niestety w listopadzie 2020 roku z powodu uszkodzeń, podjęto decyzję o rozebraniu obiektu, jednak 1 grudnia 2020 roku doszło do katastrofy w wyniku której czasza radioteleskopu uległa zniszczeniu.
Historia obserwatorium i radioteleskopu Arecibo sięga końcówki lat 50. Rosnące zagrożenie ze strony radzieckich pocisków balistycznych z głowicami nuklearnymi sprawiło, że agencja ARPA (obecnie DARPA) zaczęła poszukiwania sposobu na wykrywanie pocisków balistycznych z dużych odległości. Naukowcy uznali, że głowice pocisków balistycznych wchodzące ponownie w atmosferę będą wytwarzały charakterystyczne widmo radarowe, które mogłoby być wykrywane przez odpowiednie urządzenia obserwacyjne.
Obserwatorium Arecibo (fot. David Broad)
Zainicjowano wówczas program budowy zarówno stacji radarowych na atolu Kwajalein, zdolnych do wykrywania pocisków balistycznych, jak radioteleskopu, który miał być używany początkowo do zbierania informacji z prób pocisków balistycznych, dzięki którym pozyskano by informacje na temat charakterystyki powracających z atmosfery głowic balistycznych. Radioteleskop postanowiono zbudować w Portoryko, oferującym odpowiednie warunki do obserwacji praktycznie wszystkich planet w Układzie Słonecznym. Od początku zakładano jednak, że obiekt będzie wykorzystywany zarówno do zadań obronnych jak i czysto naukowych, które z czasem miały być podstawą jego funkcjonowania.
Budowę obserwatorium Arecibo rozpoczęto w połowie 1960 roku, a obiekt oddano do użytku 1 listopada 1963 roku. Konstrukcja składała się z radioteleskopu o średnicy 305 m, wykonanego z 38 778 aluminiowych paneli. Całość zbudowano w leju krasowym, dzięki czemu nie było potrzeby przygotowywania terenu pod konstrukcję. Sama czasza jest więc nieruchoma, a jedynie odbiornik, zawieszony na wysokości 150 m nad nią, na specjalnym ramieniu o masie 820 ton jest przesuwany. Ramie wsparte jest linami rozwieszonymi między wieżami wokół całego kompleksu.
Obserwatorium Arecibo (fot. Mario Roberto Durán Ortiz)
Już 7 kwietnia 1964 roku naukowcy korzystający z obserwatorium dokonali pierwszego dużego odkrycia, jakim było zaobserwowanie, że Merkury wykonuje obrót w 59 dni, a nie 88 jak wcześniej sądzono. W 1968 roku zaobserwowano natomiast dowody na istnienie gwiazd neutronowych. Obserwatorium Arecibo wykorzystywano również do wykrywania radzieckich stacji radarowych poprzez odbieranie sygnałów odbitych od Księżyca. W 1974 roku z obserwatorium nadano również sygnał w kierunku Gromady Herculesa, skierowany do potencjalnych “obcych cywilizacji i planet”. W kolejnych latach obserwatorium wykorzystywano bardzo intensywnie oraz regularnie modernizowano, dodając nowe anteny i odbiorniki.
Wraz z zakończeniem Zimnej Wojny i zmianą sytuacji na świecie, a także pojawianiem się kolejnych podobnych obiektów w innych krajach, rola Arecibo zaczęła spadać. Pomimo modernizacji, na początku XXI wieku NASA ograniczyło finansowanie obserwatorium, a w kolejnych latach inne instytucje ograniczyły swoje badania przy wykorzystaniu tego obiektu. Mniejsze wpływy pociągnęły za sobą stopniowe pogorszenie stanu technicznego całego obiektu.
Obserwatorium Arecibo (fot. Mario Roberto Durán Ortiz)
10 sierpnia 2020 roku doszło do zerwania liny wspierającej ramie z odbiornikiem, która spadła na czaszę i doprowadziła do jej szkodzenia. Podjęto wówczas decyzję o wymianie lin, jednak 7 listopada kolejna lina pękła i spadła na czaszę doprowadzając do jeszcze większych uszkodzeń. Przeprowadzone następnie badania wskazały, że liny pękały, chociaż nie doszły do projektowych limitów odporności.
19 listopada 2020 roku zarządzająca obserwatorium National Science Foundation ogłosiła, że obiekt zostanie wyłączony z eksploatacji i rozebrany. Wśród powodów decyzji wymieniano zły stan techniczny, koszty remontu, oraz brak pewności co do dalszego bezpieczeństwa konstrukcji, a także coraz mniejsze wpływy finansowe. Dodatkowo, do 2016 roku w Chinach działa znacznie większy radioteleskop, który zapewnia lepsze możliwości obserwacji (do tego czasu Arecibo było największym radioteleskopem na świecie).
Obserwatorium Arecibo (fot. Juan.Alcaide231/Wikimedia Commons)
Zanim jednak rozpoczęto rozbiórkę obiektu, 1 grudnia 2020 roku platforma z odbiornikiem podtrzymywana przez pozostałe liny spadła na czaszę, całkowicie ją niszcząc. Tym samym Obserwatorium Arecibo przeszło do historii. W wyniku katastrofy nikt nie zginął. Zniszczeniu uległ odbiornik, czasza radioteleskopu oraz wieże do których przymocowano liny podtrzymujące odbiornik.
Obserwatorium Arecibo zapisało się w historii nie tylko z powodu swojego wpływu na naukę, ale również z powodu swojego udziału w filmach i grach. Obiekt pojawił się m.in. w grze Battlefield 4 oraz Just Cause 2, powieści 2010: Odyseja Kosmiczna, oraz w filmach Kontakt, Gatunek i Golden Eye, który najbardziej rozsławił obiekt.
