Tak jak Ford T zmotoryzował USA i znaczną część świata, Citroën 2CV Francję, a Fiat 500 Włochy, tak Fiat 126p, czyli poczciwy Maluch (bądź Kaszlak) zmotoryzował Polskę. Chociaż powstał we Włoszech, to Polska była jego głównym producentem. Przez kilkadziesiąt lat, samochody te królowały na polskich drogach i były synonimem wolności jaką dawały własne 4 kółka.
Geneza
W latach 60. wraz z zmianami gospodarczymi i politycznymi nastąpił w Polsce duży przyrost liczby zarejestrowanych samochodów. W ciągu zaledwie pięciu lat liczba prywatnych samochodów wzrosła z 90,8 tys. w 1960 roku do 214,9 tys. w 1965 roku. Najwięcej z nich stanowiły samochody FSO-Warszawa, FSO-Syrena, różne wersje Skody oraz liczne samochody z całego bloku wschodniego. Dotychczasowa krajowa produkcja samochodów nie była jednak wystarczająca, aby zaspokoić potrzeby społeczeństwa, przez co ceny aut były bardzo wysokie. Również import aut nie był prosty, ponieważ w całym bloku wschodnim brakowało samochodów, a fabryki nie miały wystarczających mocy produkcyjnych.
W tej sytuacji polskie władze zaczęły rozważać rozpoczęcie produkcji nowego modelu samochodu, który byłby tani w produkcji, prosty w obsłudze i wystarczająco duży, aby pomieścić typową polską czteroosobową rodzinę 2+2. Od początku założono, że będzie to pojazd licencyjny, co miało obniżyć koszty jego wytworzenia, a produkcją miała zająć się utworzona w 1971 roku w wyniku przekształcenia WSM Bielsko, Fabryka Samochodów Małolitrażowych z oddziałami w Bielsku-Białej i Tychach. Jednym z orędowników tych prac był I sekretarz KC PZPR, Edward Gierek.
Największym wyzwaniem było jednak znalezienie odpowiedniego licencjodawcy. Rozważano propozycje m.in. Citroëna (Dyane), Renaut (model 5) Volkswagena (Garbus), Toyoty (Corolla) oraz Fiata (Fiat 126 lub 127) i Forda. Z wszystkich propozycji tylko włoska i częściowo francuska odpowiadały jednemu, szczególnemu wymaganiu postawionemu przez polskie władze – spłata licencji miała być wykonana poprzez dostarczanie gotowych samochodów lub części. Ostatecznie wybrano propozycję Fiata z modelem 126, który był tańszy w produkcji od modelu 127, oraz w pełni odpowiadał polskim wymogom.
Fiat 126 zaczął powstawać w 1968 roku jako następca Fiata 500 Nuova z 1957 roku. Nowe auto miało być równie małe, proste w produkcji i nieznacznie udoskonalone względem poprzednika. Zakres zmian technicznych był mały, ponieważ zachowano silnik i ogólny układ konstrukcji poprzednika, ale całkowicie zmieniono nadwozie, którego projekt wykonał Sergio Sartorelli. Negocjacje z Fiatem przebiegły bardzo sprawnie, ponieważ Włosi uznali, że rozdzielenie produkcji na dwa kraje, przy większym wkładzie Polski pozwoli na obniżenie kosztów krajowych przy równoczesnym zapewnieniu dużej skali produkcji. Co istotne, w tym czasie Fiat 126 istniał tylko na papierze.
Z ziemi włoskiej do Polski
Umowę licencyjną podpisano 29 października 1971 roku. Zakładała ona, że za licencję Polska zapłaci poprzez dostarczenie 820 tys. zespołów napędowych i 50 tys. skończonych samochodów. Następnie rozpoczęto w Polsce rozbudowę zakładów, które miały zająć się produkcją nowego auta (koszt inwestycji przekraczał 22 mld zł). We Włoszech, pierwsze 100 egzemplarzy Fiata 126 zbudowano we wrześniu 1972 roku w fabryce Fiata w Cassino. Zaprezentowano je na Salonie Samochodowym w Turynie w listopadzie 1972 roku, a już 9 listopada tego samego roku miała miejsce prezentacja na placu Defilad w Warszawie.
We Włoszech, do 1975 roku Fiata 126 produkowano równolegle z modelem 500. Produkcję w Polsce rozpoczęto natomiast 6 czerwca 1973 roku w FSM w Bielsku-Białej (ale oficjalnie, z przyczyn politycznych podawano datę 22 lipca), a 18 września 1975 roku również w Tychach. W obu miastach uruchomiono nowoczesne fabryki o dużych mocach produkcyjnych, dochodzących do 200 000 aut rocznie. Co ciekawe, zapisy na pierwsze egzemplarze nowego samochodu prowadzono już od lutego 1973 roku.
Początkowo, samochody produkowane w Polsce wytwarzano z części dostarczonych z Włoch, ale z czasem całkowicie spolonizowano produkcję. Od początku auta polskiej produkcji nosiły oznaczenie Polski Fiat 126p. Samochody zostały bardzo dobrze przyjęte, czego dowodem był popyt znacznie przekraczający i tak duże możliwości produkcyjne polskich zakładów. Zgodnie z założeniami, w październiku 1974 roku rozpoczęto produkcję silników, które miały trafić do Włoch. W 1977 roku miała miejsce pierwsza modernizacja Fiata 126, w ramach której zmieniono kształt pokrywy komory silnika, powiększono bębny hamulcowe i zwiększono pojemność skokową silnika, co zwiększyło moc o… 1 KM.
Do maja 1979 roku (czyli na dwa lata przed terminem) dostarczono wszystkie zespoły napędowe i samochody w ramach spłaty licencji. Włosi podjęli wówczas decyzję o zawieszeniu produkcji Fiata 126 u siebie w 1980 roku. Dalsza produkcja seryjna miała odbywać się tylko w Polsce. Do tego czasu we Włoszech wyprodukowano 1 352 912 Fiatów 126 z których większość posiadała silniki polskiej produkcji. 15 października 1981 roku w FSM w Tychach wyprodukowano natomiast milionowego Polskiego Fiata 126p.
Kolejna znacząca modyfikacja nastąpiła w 1983 roku. Głównym celem zmian było dostosowanie Malucha do nowych zachodnioeuropejskich norm homologacyjnych, oraz do ówczesnych trendów. Zastosowano nowe zderzaki z tworzywa sztucznego, zmieniono kształt listew ozdobnych, zmniejszono ilość ostrych krawędzi w nadwoziu, zastosowano nową deskę rozdzielczą z miejscem na radio, zapalniczką i popielniczką, a także z półką. Kolejną zmianą było umożliwienie składania tylnej kanapy, nowe wzory tapicerki, zmieniony kształt klamek i korb, a także zmodernizowano układ zapłonowy. Wersja ta otrzymała oznaczenie Polski Fiat 126p FL (Face Lifting). Oprócz dużych modernizacji, w produkcji pozostawało wiele wersji pośrednich, wykorzystujących części nowych i starych wersji. Produkowano je głównie w celu wykorzystania już wyprodukowanych elementów.
Ostatnią dużą modernizacją przeprowadzono w 1994 roku. Różniła się ona zastosowaniem elementów z produkowanego od 1991 roku w Tychach Fiata Cinquecento, który miał być następcą modelu 126p. W kolejnych latach wprowadzono jeszcze kilka drobnych modyfikacji, głównie związanych z zmieniającymi się przepisami dotyczącymi norm spalania i bezpieczeństwa. Mimo zamknięcia w 1998 roku produkcji Fiata Cinquecento, Maluchy produkowano jeszcze przez dwa lata.
Ostatecznie 22 września 2000 roku zakończono produkcję Fiata 126p. Głównymi powodami było malejące zainteresowanie Maluchami, a także zużycie maszyn, wykorzystywanych do ich produkcji. Koszt ich wymiany uznano za nieopłacalny. Ostatnia wypuszczona seria 1000 egzemplarzy nosiła oznaczenie Happy End i występowała w kolorze żółtym albo czerwonym. Ogółem wyprodukowano 4 671 586 Fiatów 126, z czego w Polsce 3 318 674 (1 152 325 w zakładzie w Bielsku-Białej, 2 166 349 w Tychach).
Polska była głównym eksporterem Fiatów 126p. Samochody dostarczano m.in. do Włoch, Jugosławii, RFN, Węgier, Francji, Chin (gdzie około 5000 wykorzystywano jako taksówki), Wielkiej Brytanii, Czechosłowacji, Belgii, Holandii, Bułgarii, Szwajcarii, Grecji, Austrii, Danii, Chile, Nowej Zelandii, Australii oraz na Cypr i Kubę. Kilka egzemplarzy trafiło również do Afryki.
Wykorzystanie
Fiaty 126 nie zyskały na świecie takiej popularności jak Fiat 500 i 600. Brakowało im nowoczesnego nadwozia i osiągów. W Polsce natomiast Fiat 126p stał się podstawowym samochodem osobowym. Mimo wysokiej ceny dochodzącej do nawet ponad 100 tys. zł, samochody te był bardzo popularne i królowały na drogach aż do lat dwutysięcznych. Proste w obsłudze, nie wymagające specjalistycznych podzespołów, spisywały się bardzo dobrze jako samochody dla przeciętnych rodzin.
Dzięki swojej konstrukcji, wiele egzemplarzy wykorzystywano w rajdach i wyścigach. Już w 1972 roku pierwsze egzemplarze wykorzystano w Rajdzie Wisły. Oficjalnie zaprzestano ich wykorzystywania w wyścigach w 1990 roku, ale prywatni właściciele używają ich do dnia dzisiejszego. Jedną z popularniejszych modyfikacji było przerabianie Maluchów na pługi do odśnieżania.
Wraz z zakończeniem produkcji, Maluchy zaczęły stopniowo znikać z polskich ulic. pojedyncze egzemplarze pojawiają się obecnie głównie na zlotach aut zabytkowych. Co istotne, cały czas odnajdywane są auta w stanie nowym, które mają przejechanych zaledwie kilkaset km. Często są one w idealnym, fabrycznym stanie. Fiat 126p zyskał miano auta kultowego, ponieważ dzięki dużej produkcji, znacząco wpłynął na nasycenie polskiego społeczeństwa samochodami osobowymi. Dla wielu rodzin był też symbolem pewnej wolności, jaką dawało posiadanie własnego auta.
W toku eksploatacji, Fiat 126p zyskał wiele nazw, które na stałe do niego przylgnęły. Najważniejszą jest Maluch lub mały Fiat (jako kontrast do Fiata 125p, nazywanego Dużym Fiatem). Ze względu na charakterystyczny dźwięk pracy silnika, drugą popularną nazwą jest „kaszlak”.
Konstrukcja
Mimo wprowadzania nowych wersji, Fiat 126 i 126p praktycznie nie ulegały większym zmianom w toku trwającej od 1972 do 2000 roku produkcji. Maluch miał 3,1 m długości (ze względu na zmianę zderzaków, długość uległa niewielkim zmianom), 1,3 m wysokości i 1,3 m szerokości. Masa własna wynosiła w zależności od wersji od 580 do 645 kg. Napęd stanowił dwucylindrowy silnik benzynowy R2 o pojemności 0,6 litra i mocy 23 KM, zamieniony później na silnik o pojemności 0,65 litra i mocy 24 KM. W wersji 126p BIS zastosowano silnik o pojemności 0,7 litra i mocy 25,2 KM. W każdej wersji silnik umieszczony był z tyłu, a napęd przenoszony był na tylną oś. Prędkość maksymalna oficjalnie wynosiła 105-108 km/h, a przyśpieszenie od 0-100 km zajmowało… 50-54 sekund. Zbiornika paliwa mieścił 21 litrów benzyny, a spalanie oscylowało w granicach 6 l/100 km.
Oficjalnie wnętrze mieściło 4 osoby, ale w praktyce było przystosowane do przewożenia dwóch osób dorosłych i dwójki dzieci (chociaż w toku eksploatacji osiągano różne „rekordy” liczby przewożonych osób… Pierwsze egzemplarze Malucha miały lusterko tylko po stronie kierowcy, ale z czasem zaczęto mocować drugie lusterko po stronie pasażera.
Wersje
Powstało wiele wersji Fiata 126, produkowanych we Włoszech, w Polsce oraz w Jugosławii i w Austrii. Różniły się one szczegółami konstrukcji i wyposażeniem. Poniżej opisano najważniejsze wersje i odmiany Fiatów 126 i 126p.
- Fiat 126 (600)/Polski Fiat 126p (600) – pierwsza wersja produkcyjna z lat 1972-1977,
- Fiat 126 (650)/Polski Fiat 126p (650) – druga wersja produkcyjna z lat 1977-1984,
- Polski Fiat 126p FL – mocno zmodernizowana wersja, dostosowana do zachodnioeuropejskich wymogów homologacyjnych, produkowana w latach 1984-1994,
- Fiat 126p EL i ELX – wersje produkowane od 1994 roku aż do końca produkcji w 2000 roku,
- Polski Fiat 126 BIS – produkowana od 23 kwietnia 1987 roku głęboko zmodernizowana wersja Fiata 126p, w której wprowadzono ponad 800 zmian. Posiadał nadwozie typu hatchback i posiadał trzydrzwiowe nadwozie. Największą zmianą było ukrycie silnika pod podłogą bagażnika z tyłu. Powstało 190 361 aut w tej wersji,
- Fiat 126p Cabrio (BOSMAL) – wersja Malucha produkowana jako kabriolet, powstała w 1990 roku, a produkcję rozpoczęto w 1991 roku. Zbudowano zaledwie 507 egzemplarzy,
- Steyr-Fiat 126 – produkowany z włoskich części w zakładach Steyr-Daimler-Puch w Grazu, w Austrii. Posiadał mocniejszy silnik typu bokser. Powstało 2069 egzemplarzy,
- Polski Fiat 126p Bombel – prototypowa wersja dostawcza Malucha, dysponująca przestrzenią ładunkową o pojemności 300 kg, zamiast tylnej kanapy, powstało kilkanaście egzemplarzy,
- Polski Fiat 126p Long – prototypowa wersja wydłużonego Malucha o większym rozstawie osi z 1975 roku,
- Polski Fiat 126p Kombi – zbudowany w latach 1976-1977 prototyp wersji kombi, nie rozpoczęto produkcji seryjnej,
- Polski Fiat 126p NP – wersja z 1977 roku z silnikiem umieszczonym z przodu, powstało kilka prototypów, ale nie podjęto produkcji seryjnej, doświadczenie z prac wykorzystano w pracach nad samochodem FSM Beskid,
- LPT – trzyosiowy pojazd terenowy opracowany w latach 1974-1975, powstało około 10 egzemplarzy,
- Wszędołaz – pojazd gąsienicowy, opracowany na podzespołach Malucha.
- Fiat 126p Wadera – opracowana na przełomie lat 80. i 90. wersja Malucha z nowym nadwoziem, oficjalnie powstało około 20 egzemplarzy.
Podsumowanie
Fiat 126p to wręcz kultowy w Polsce samochód. Nie wyróżniał się ani wygodą, ani osiągami ani tym bardziej wyglądem. Mimo to wystarczyło, że był i że polskie rodziny mogły sobie na niego pozwolić (chociaż nie było to wcale takie łatwe i tanie jak chciały władze). Samochody te dosłownie zmotoryzowały Polskę. Dopiero po przemianach politycznych nastąpił ich kres, spowodowany głównie dostępem do nowszych pojazdów zarówno europejskich jak i azjatyckich, które oferowały większy komfort jazdy. Sam Maluch nie nadawał się również do dalszej modernizacji, ponieważ nie dało się już w niego więcej upchnąć bez zmiany nadwozia.
Co jednak ciekawe, Maluchy dzięki swojej konstrukcji przeżyły nawet swojego następcę, czyli Fiata Cinquecento. Chociaż powodem tego była raczej dostępność części zamiennych, a nie wyjątkowe cechy Fiata 126p. Współcześnie pojawiają się pomysły wskrzeszenia poczciwych Maluchów pod postacią nowoczesnego małego samochodu, ale mimo kilku prób, jest mało prawdopodobne, aby się to udało. Głównym powodem są niewielkie rozmiary auta – nawet nowy Fiat 500 jest zdecydowanie większy od swojego poprzednika. Maluchy natomiast były i są jedyne w swoim rodzaju i są legendą polskiej motoryzacji.
