Wprowadzony do uzbrojenia w 1966 roku BMP-1 był pierwszym radzieckim bojowym wozem piechoty, oraz prawdopodobnie pierwszym, zaprojektowanym całkowicie od podstaw bojowym wozem piechoty na świecie. Chociaż jego konstrukcja szybko stała się przestarzała, cały czas pozostaje w uzbrojeniu wielu armii, w tym Wojska Polskiego.
Geneza
Pierwsze eksperymenty z pojazdami pancernymi do przewozu piechoty prowadzono już podczas I wojny światowej. Dopiero jednak po wojnie zaczęto je dopracowywać, tworząc pierwsze w miarę udane opancerzone transportery piechoty. Był to najczęściej pojazdy półgąsienicowe, uzbrojone w karabin maszynowy i posiadające otwarty przedział transportowy. Wadą tych pojazdów były jednak stosunkowo słabe zdolności terenowe oraz słabe opancerzenie.
Pod koniec II wojny światowej alianckie jednostki zmechanizowane zaczęły wykorzystywać nowe transportery opancerzone zbudowane na podwoziach czołgów. Chociaż pojazdy te miały lepszy pancerz od transporterów półgąsienicowych, dalej ich uzbrojeniem były karabiny maszynowe, a przedziały bojowe były otwarte. Dopiero w latach 50. w wielu armiach zaczęto rozważać zaprojektowanie zupełnie nowych pojazdów do transportu piechoty.
Groźba wybuchu wojny nuklearnej z wszystkimi jej negatywnymi skutkami, zwłaszcza skażeniem radioaktywnym oraz zniszczeniem infrastruktury sprawiły, że konstruktorzy musieli stworzyć pojazd przystosowany do poruszania się po nuklearnym polu walki.
Pod koniec lat 50. w ZSRR opracowano założenia dla nowego pojazdu do transportu piechoty, który miał współpracować z jednostkami pancernymi wyposażonymi w czołgi T-54 i T-55. Zgodnie z założeniami, pojazd miał posiadać zamknięty przedział bojowy i transportowy, zapewniający ochronę przed bronią masowego rażenia, pancerz zapewniający ochronę przed pociskami przeciwpancernymi nawet kalibru powyżej 14,5 mm, możliwość radzenia sobie w trudnym terenie na poziomie zbliżonym do czołgów (w tym pokonywania przeszkód wodnych wpław), a także uzbrojenie zdolne do niszczenia stanowisk bojowych przeciwnika oraz pojazdów, w tym czołgów.
Spełniając te wymogi, pojazd miał być zdolny do przetransportowania desantu przez tereny skażone w wyniku ataku nuklearnego, cały czas zachowując możliwości prowadzenia działań bojowych. W trakcie walk, w przeciwieństwie do transporterów opancerzonych będących raczej „wojennymi taksówkami” nowy pojazd miał zapewniać stałe wsparcie piechocie, oraz czołgom, niszcząc stanowiska bojowe, a w razie potrzeby również czołgi wroga.
Głównym czynnikiem przemawiającym za zwiększeniem możliwości niszczenia pojazdów wroga, było doświadczenie radzieckiej armii z II wojny światowej, kiedy to wielokrotnie oddziały piechoty miały problemy z zwalczaniem czołgów wroga, jeśli same nie posiadały wsparcia w postaci własnych jednostek pancernych.
Pierwszy bojowy wóz piechoty
Opracowanie pojazdu spełniającego wymogi postawione przez dowództwo radzieckiej armii zlecono w 1960 roku biurom konstrukcyjnym w Wołgogradzkich Zakładach Ciągników i Czelabińskiej Fabryce Traktorów. Ponadto prace nad pojazdami niezależnie rozpoczęły biura konstrukcyjne z kilku innych zakładów.
Chociaż pozostawiono dowolność pod względem wyglądu pojazdów, wszystkie miały posiadać takie samo uzbrojenie w postaci gładkolufowej armaty 2A28 Grom kalibru 73 mm, karabinu maszynowego PKT oraz wyrzutni kierowanych pocisków przeciwpancernych typu 9M14M Malutka.
W toku prac powstało kilka koncepcji i prototypów, z których ostatecznie do dalszych prac wybrano zaprojektowany przez P.P. Isakowa Obiekt 765. Pojazd w większości został zaprojektowany w Czelabińskiej Fabryce Traktorów, ale na etapie dopracowywania konstrukcji wprowadzono poprawki i zmiany w oparciu o projekty innych pojazdów biorących udział w konkursie.
Pierwszy prototyp nowego pojazdu ukończono w drugiej połowie 1964 roku. Pojazd określany był jako BMP-1 (ros. Боевая Машина Пехоты, 1 pol. Bojowy Wóz Piechoty 1) i miał 6,7 m długości, 2,9 m szerokości i 2,1 m wysokości. Masa bojowa wozu wynosiła 13,5 tony. Napęd stanowił umieszczony z przodu sześciocylindrowy silnik UTD-20 o mocy 300 KM, zapewniający prędkość maksymalną około 65 km/h na drogach i 50 km/h w terenie.
Załoga składała się z 3 żołnierzy – dowódcy, działonowego i kierowcy, natomiast desant mógł liczyć 8 żołnierzy. Uzbrojenie było zgodne z wytycznymi wojskowych i składało się z armaty 2A28 Grom kalibru 73 mm, karabinu maszynowego PKT oraz wyrzutni kierowanych pocisków przeciwpancernych typu 9M14M Malutka umieszczonych w małej wieży o dosyć niskim profilu.
Próby odbiorcze nowego pojazdu rozpoczęto jesienią 1964 roku i kontynuowano je do stycznia 1965 roku. Ich wyniki były bardzo bardzo dobre, w związku z czym podjęto decyzję o wprowadzeniu pojazdów do uzbrojenia pod oznaczeniem BMP-1 (ros. Боевая Машина Пехоты. Początkowo istnienie wozów było utrzymywane w pełnej tajemnicy. Po raz pierwszy zaprezentowano je publicznie 7 listopada 1967 roku w trakcie defilady w Moskwie. Zagraniczni obserwatorzy z dużym zainteresowaniem podeszli do nowego radzieckiego pojazdu, ale nie był on dla nich zaskoczeniem, ponieważ podobne konstrukcje były już na deskach kreślarskich konstruktorów m.in. we Francji i Niemczech.
Rozwój konstrukcji
Już na początku eksploatacji BMP-1 Rosjanie napotkali wiele problemów natury organizacyjnej. Szybko okazało się, że ilość pojazdów potrzebna do nasycenia jednostek bojowych jest tak ogromna, że fabryki nie nadążały z produkcją. Wprowadzenie bojowych wozów piechoty doprowadziło do całkowitego zreorganizowania jednostek piechoty, które z automatu stały się oddziałami zmechanizowanymi. Produkcję zaczęto więc rozdzielać między zakłady produkujące wcześniej ciągniki gąsienicowe i specjalistyczne pojazdy.
W toku eksploatacji wyszły również na jaw mniejsze, bądź większe problemy konstrukcyjne, które systematycznie eliminowano już na etapie produkcji. W 1969 roku wprowadzono pierwszą większą modernizację, dzięki której udało się zoptymalizować rozmieszczenie wyposażenia i desantu wewnątrz pojazdu, co poprawiło komfort jazdy. Dodatkowo wymieniono celowniki armaty Grom, dzięki czemu możliwe było korzystanie z pocisków odłamkowych.
Równocześnie zaczęto opracowywać wersje specjalne BMP-1, z których jedną z pierwszych był zaprojektowany w 1972 roku BMP-1K, czyli wóz dowodzenia, w którym zamiast desantu znalazło się wyposażenie dla oficerów sztabowych i większa ilość środków łączności. Rok później opracowano wariant rozpoznawczy, oznaczony jako BRM-1, w którym wieżę przesunięto nieznacznie do tyłu oraz usunięto wyrzutnię PPK, zamiast której dodano nowe przyrządy obserwacyjne.
W 1979 roku do produkcji wszedł kolejny zmodernizowany wariant podstawowy wozu, oznaczony jako BMP-1P. Wariant ten otrzymał nowe kierowane pociski przeciwpancerne typu 9M113 Konkurs, oraz nieznacznie poprawioną konstrukcję. Równocześnie opracowano wiele bardzo specjalistycznych pojazdów inżynieryjnych oraz wiele wariantów wozów dowodzenia, przystosowanych do różnych zadań. Produkcje seryjną zakończono w 1988 roku. Ostatecznie powstało ponad 20 000 BMP-1 w różnych wersjach.
BMP-1 szybko trafiły również na wyposażenie jednostek bojowych pozostałych państw Bloku Wschodniego oraz ich sojuszników (do Polski pierwsze BMP-1 trafiły w 1973 roku i otrzymały nazwę BWP-1). Produkcję licencyjną rozpoczęto również w Czechosłowacji, gdzie powstało kilka lokalnych wersji specjalnych. Również w Polsce planowano rozpoczęcie produkcji licencyjnej, ale szybko z tego pomysłu zrezygnowano z powodu wysokich kosztów. W Rumunii opracowano lokalną wersję BMP-1 oznaczoną jako MLI-84, różniącą się konstrukcją kadłuba oraz jednostką napędową.
Udany pojazd i nieudana eksploatacja
Po raz pierwszy BMP-1 wykorzystano podczas interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku. Obyło się zarówno bez problemów jak i ciekawszych wniosków. Dopiero podczas wojny Jom Kippur w 1973 roku pojazdy te mogły pokazać co potrafią. Mogły, ale nie pokazały, ponieważ egipskie i syryjskie BMP-1 poniosły spore straty z powodu złego wykorzystania na dużych otwartych terenach. Co ciekawe, Izraelczycy ocenili je… pozytywnie, uznając, że dysponują dobrych parametrami technicznymi. Na podstawie analiz działań na Bliskim Wschodzie, w Rosji rozpoczęto prace nad modernizacją wozów, tworząc ostatecznie BMP-1P.
W kolejnych latach BMP-1 intensywnie wykorzystywano w Afryce, gdzie trafiło sporo pojazdów tego typu, oraz w Afganistanie a później w Czeczeni. Radzieckie doświadczenia z wykorzystaniem BMP-1 były jednak podobne do egipskich. W trakcie walk wyszły na jaw wady konstrukcyjne obniżające poziom ochrony załogi – min. zbiorniki paliwa umieszczone z tyłu kadłuba, oraz uzbrojenie niedostosowane do zadań stawianych pojazdom.
BMP-1 wzięły również udział w wojnie iracko-irańskiej, gdzie znalazły się po obu stronach frontu. Irackie wozy zostały później w walkach z koalicją antyiracką w 1991 roku i później w 2003 roku. W trakcie obu konfliktów BMP-1 poniosły bardzo dotkliwe straty.
Mimo prób modernizacji, już w latach 70. w ZSRR rozpoczęto prace nad daleką modernizacją BMP-1. Ostatecznie efektem prac było opracowanie zupełnie nowego pojazdu, który otrzymał oznaczenie BMP-2, i był uzbrojony w działko automatyczne kalibru 30 mm.
Nowe pojazdy szybko zaczęły zastępować BMP-1, ale nigdy całkowicie nie doprowadziły do ich usunięcia z uzbrojenia rosyjskiej armii. Pozostali użytkownicy BMP-1 również próbowali zastąpić swoje wozy nowszymi konstrukcjami, ale bez rezultatów. Tworzone co jakiś czas propozycje modernizacji starych BMP-1 również nie zyskały zainteresowania.
Jednym z większych użytkowników BMP-1 jest cały czas Polska. Wojsko Polskie wykorzystuje obecnie około 1000 pojazdów tego typu w kilku wersjach (dokładne dane nie są znane, ponieważ część wozów została przekazana Ukrainie). Pojazdy te są jednak w znacznej mierze wyeksploatowane, a wiele z nich prawdopodobnie nie jest do końca sprawna. Na początku lat 90. powstał prototyp modernizacji BWP-1 do wersji BWP-40. Pojazd ten otrzymał nową wieżę z szwedzkiego bwp CV90, ale z racji znacznego wzrostu masy – do około 15,4 ton, pogorszeniu uległy osiągi pojazdu, przez co program nie zyskał zainteresowania wojskowych.
Obecnie Wojsko Polskie prowadzi prace nad następcą wysłużonych BWP-1 w ramach programu Borsuk.Po wielu latach analiz, prób i zmian koncepcji ostatecznie wybrano projekt bwp przygotowany przez Hutę Stalowa Wola. Pojazd otrzymał oznaczanie BWP Borsuk, a jego testy odbyły się pod koniec 2022 roku. W 2023 roku podpisany został kontrakt na łącznie 1400 pojazdów na podwoziu Borsuka, w tym 1000 bojowych wozów piechoty, które mają docelowo zastąpić w Wojsku Polskim BWP-1.
