Jednym z największych problemów okrętów podwodnych podczas I wojny światowej była niska skuteczność ich uzbrojenia torpedowego. Brytyjczycy postanowili w związku z tym wprowadzić do służby serię artyleryjskich okrętów podwodnych typu M, uzbrojonych w pojedyncze działo kalibru 305 mm.
Geneza
Zgodnie z prawem morskim, na początku I wojny światowej okręty podwodne nie mogły atakować statków handlowych z zaskoczenia. Należało je najpierw zatrzymać, przeszukać, zabezpieczyć załogę i pasażerów i dopiero potem zatopić. Zasady te szybko zaczęły odchodzić w niepamięć wraz z intensyfikacją działań wojennych, ale zanim to się stało, uwidoczniły problemy z uzbrojeniem ówczesnych okrętów podwodnych.
Stosowane podczas I wojny światowej torpedy były drogim i niezbyt skutecznym środkiem bojowym. Aby nimi trafić załoga okrętu musiała dobrze przewidzieć kierunek rejsu atakowanego statku. Kolejnym problemem były zawodne mechanizmy sterujące torpedami, przez co miały one trudności z utrzymaniem zadanej głębokości. Ponadto często należało wykorzystać salwę kilku torped do zatopienia jednego statku handlowego, co było dosyć nieekonomicznym rozwiązaniem. Zdarzało się, że atakowany cel miał niewiele większą wartość od wykorzystanych torped.
Z związku z tym załogi okrętów podwodnych preferowały atakowanie statków handlowych przy użyciu artylerii pokładowej. Większość okrętów podwodnych podczas I wojny światowej uzbrojona była w pojedyncze działa kalibru 76-102 mm. Chociaż były one skuteczne przeciwko mniejszym jednostkom, zatopienie większego statku wymagało oddania większej ilości strzałów.
Pewnym wyjątkiem były brytyjskie okręty podwodne typu K, zaprojektowane przed I wojną światową jako jednostki wsparcia dla okrętów liniowych. Uzbrojono je w dwa działa kalibru 102 mm, co znacząco zwiększało ich możliwości zwalczania żeglugi handlowej.
Na podstawie doświadczeń zarówno z działań typowych okrętów podwodnych jak i później z eksploatacji jednostek typu K, brytyjska Admiralicja podjęła decyzję o wprowadzeniu do uzbrojenia czterech specjalnych okrętów podwodnych typu M. Jednostki te miały posiadać o wiele potężniejsze uzbrojenie artyleryjskie, które pozwalałoby na szybkie zatapianie statków handlowych oraz w razie potrzeby atakowanie celów na wybrzeżu.
Podwodne krążowniki typu M
M1
Budowę jednostek typu M rozpoczęto w 1916 roku w stocznie Vickers Armstrong Whitworth. Z zamówionych 4 okrętów dwa miały być uzbrojone w wyrzutnie torped kalibru 450 mm, a dwa kalibru 533 mm. Cechą wspólną okrętów miała być potężna armaty kalibru 305 mm (największa jaka kiedykolwiek została zainstalowana na okręcie podwodnym) w specjalnym stanowisku ogniowym przed kioskiem.
Pierwszy okręt serii – M1 został zwodowany 9 lipca 1917 roku, a do służby wszedł 17 kwietnia 1918 roku. Jednostka miała 90 m długości i wyporność nawodną 1620 ton, oraz podwodną 1977 ton. Napęd zapewniały dwa dwunastocylindrowe silniki diesla o mocy 2400 KM oraz cztery silniki elektryczne o mocy 3200 KM. Zapewniały one prędkość maksymalną 15 węzłów na powierzchni i 8-9 węzłów pod wodą. Zasięg okrętu wynosił 2000 mil morskich (3700 km) przy prędkości 15 węzłów lub 4500 mil morskich (8300 km) przy prędkości 10 węzłów. Pod wodą okręt mógł pokonać 80 mil morskich (150 km) przy prędkości 2 węzłów. Testowa głębokość zanurzenia wynosiła 61 m.
Uzbrojenie okrętu składało się z 4 wyrzutni torped kalibru 450 mm na dziobie z zapasem dodatkowych 4 torped, armata przeciwlotnicza kalibru 76 mm oraz armata kalibru 305 mm strzelające pociskami o masie 385 kg na stanowisku przed kioskiem. Działo pochodziło z zapasów przygotowanych dla pancerników typu Formidable. Armata miała zasięg 14 km, jednak według założeń aby ułatwić celowanie ostrzał miał być w praktyce prowadzony z odległości około 1200 m. Załoga okrętu liczyła 62 oficerów i marynarzy.
Chociaż okręt zaprojektowano tak, że celowanie i strzał mogły odbyć się z głębokości peryskopowej – lufa działa wystawała wówczas ponad powierzchnię wody, aby załadować pocisk okręt musiał się wynurzyć. Była to problematyczna procedura, ponieważ samo załadowanie działa trwało 3 minuty z powodu potrzeby osuszenia przedziału przed rozpoczęciem ładowania.
M1 wszedł do służby podczas wojny, jednak jego kariera bojowa była znikoma. Niektóre źródła sugerują, że po próbach wykorzystano go do ostrzału celów na wybrzeżu na Morzu Śródziemnym. Inne źródła sugerują jednak, że okręt nie wziął udziału w walkach.
Po zakończeniu wojny M1 pozostał w eksploatacji, ale w 1923 roku jego działo zostało poważnie uszkodzone podczas strzelania przez wodę przeciekającą do lufy. Kariera okrętu zakończyła się tragicznie 12 listopada 1925 roku podczas rejsu przez kanał La Manche. Podczas ćwiczeń okręt został przypadkowo staranowany przez szwedzki statek SS Vidar.
Uderzenie było tak potężne, że wyrwało działo, co doprowadziło do powstania wyrwy w kadłubie, przez którą do wnętrza zaczęła wlewać się woda. Załoga prawdopodobnie próbowała opuścić okręt, ale z nieznanych przyczyn nikomu się to nie udało. Wszystkich 69 oficerów i marynarzy na pokładzie zginęło. Wrak okrętu odnaleziono ponownie w 1999 roku na głębokości 73 m, a w kolejnych latach wykonano jeszcze kilka wypraw do niego.
M2
Budowę drugiego okrętu podwodnego typu M – M2, rozpoczęto 13 lipca 1916 roku, a wodowanie miało miejsce 15 kwietnia 1919 roku. Do służby okręt wszedł 14 lutego 1920 roku. Pod względem konstrukcji okręt był identyczny jak M1. Wykorzystywano go w ograniczonym zakresie aż do 1925 roku i zatonięcia M1. Ze względu na postanowienia traktatu waszyngtońskiego i dążenia Brytyjczyków do ograniczenia zbrojeń morskich podjęto decyzję o usunięciu działa z M2.
Okręt został poddany modernizacji w ramach której zamiast działa zainstalowano za kioskiem mały hangar dla wodnosamolotu Parnall Peto. Maszyna przechowywana była z złożonymi skrzydłami i po wynurzeniu opuszczana na wodę za pomocą małego dźwigu. Testy były udane, w związku z czym w październiku 1928 roku zainstalowano dodatkowo katapultę ułatwiające start z pokładu bez potrzeby wodowania samolotu.
Zbudowano dwa egzemplarze wodnosamolotu Parnell Peto. Prototyp oblatano 4 czerwca 1925 roku. Maszyna miała 6,86 m długości i 8,66 m rozpiętości skrzydeł, oraz maksymalną masę startową 885 kg. Napęd stanowił pięciocylindrowy silnik Armstrong Siddeley Mongoose IIIC o mocy 135 KM, zapewniający prędkość maksymalną 182 km/h. Czas lotu wynosił maksymalnie 2 godziny. Samolot miał dwuosobową załogę, ale nie posiadał uzbrojenia.
26 stycznia 1932 roku M2 wykonywał rutynową misję, w trakcie której zaplanowano zanurzenie, a następnie wynurzenie i start wodnosamolotu. Ostatnia komunikacja z okrętem miała miejsce o 10:11. Około 11:15 w rejonie działania okrętu przepływał statek Tynesider, którego załoga zauważyła schodzący pod wodę rufą okręt podwodny. Nie zaniepokoiło to załogi, która przekazała tę informację dopiero po powrocie do portu.
W tym czasie wiadomo było, że coś stało się na pokładzie M1. Rozpoczęto akcję ratunkową, ale wrak okrętu odnaleziono dopiero 3 lutego na głębokości kilkudziesięciu metrów. Na miejsce ściągnięto Ernesta Coxa, któremu powierzono zadanie wydobycia wraku. Operacja trwała około roku i wymagała 1500 zejść pod wodę.
8 grudnia 1932 roku wrak zaczęto podnosić i gdy znalazł się na głębokości 6 m, w wyniku sztormu operacja została przerwana a wrak opadł na dno na głębokość 20 m. W toku przygotowań do tej operacji dokładnie zbadano wrak okrętu uznając, że przyczyną zatonięcia było prawdopodobnie zbyt szybkie otwarcie hangaru, a tym samym zalanie wnętrza okrętu przez wodę wlewającą się przez włazy w hangarze.
Uznano, że załoga próbowała wykonać operację startu jak najszybciej i rozpoczęła przygotowania zbyt wcześnie. Ostatecznie utrata M2 spowodowała zamknięcie brytyjskiego programu budowy podwodnych lotniskowców, jak określano okręty podwodne wyposażone w wodnosamoloty.
M3
Kariera trzeciego okrętu była o wiele bardziej udana, ale odbiegała od pozostałych. Stępkę pod jednostkę położono 4 grudnia 1916 roku, wodowanie nastąpiło 19 października 1919 roku a do służby okręt wszedł 16 marca 1920. W porównaniu do okrętów M1 i M2, M3 był dłuższy – miał 93 m długości. Nie wiadomo jednak jaka była jego wyporność, ponieważ pomimo zmiany długości w źródłach podawana jest taka sama wyporność jak w przypadku krótszych okrętów. Powodem wydłużenia kadłuba była instalacja wyrzutni torped kalibru 533 mm. Pozostałe parametry były identyczne jak w przypadku pozostałych jednostek.
Zaraz po zbudowaniu i zakończeniu prób okręt trafił do rezerwy, w której pozostał do 4 lipca 1921 roku. Wykorzystywano go przez pewien czas do zadań szkoleniowych. W dniach 9-14 maja 1926 roku okręt pełnił niecodzienną rolę… pływającej elektrowni dla Royal Victoria Dock, Royal Albert Dock i King George V Dock w Londynie z powodu strajku robotników.
15 października 1926 roku ponownie wycofano go do rezerwy. 13 czerwca 1927 roku przywrócono go do służby i wysłano do Chatham, gdzie miał zostać poddany przebudowie na eksperymentalny podwodny stawiacz min. W ramach przebudowy zlikwidowano działo kalibru 305 mm i 76 mm. Zamiast tego na pokładzie zainstalowano magazyn dla 100 min morskich. Prace zakończono 8 października 1928 roku, a ich koszt wyniósł 10 235 funtów (współcześnie około 605 700 funtów).
Przez kolejne 3 lata M3 był intensywnie wykorzystywany do testowania zarówno urządzeń do stawiania min pod wodą jak i samej idei wykorzystania podwodnych stawiaczy min. Według założeń okręt miał zostać zezłomowany w 1933 roku, ale z powodu znacznego zużycia okrętu i piętrzących się problemów technicznych już 6 lutego 1932 roku wycofano go z służby i zezłomowano w kwietniu. Doświadczenie z prób okrętu wykorzystano do prac nad podwodnymi stawiaczami min typu Porpoise.
Podsumowanie
Budowę czwartego okrętu typu – M4 rozpoczęto, ale z powodu zakończenia I wojny światowej przerwano ją, a nieukończony okręt został zezłomowany.
Chociaż okręty podwodne typu M nigdy nie zostały w praktyce wykorzystane w swojej pierwotnej konfiguracji, wykorzystano je do różnych zadań, które miały wpływ na rozwój brytyjskiej floty podwodnej. Na bazie doświadczeń z prac nad jednostkami typu M w Wielkiej Brytanii powstał eksperymentalny okręt podwodny HMS X1.
Pomysł budowy podwodnych krążowników został również wykorzystany przez Francuzów, którzy zbudowali w 1930 roku podwodny krążownik Surcouf. Kariera tego okrętu również nie należała do udanych. Podczas II wojny światowej znaczenie uzbrojenia artyleryjskiego na okrętach zaczęło spadać, głównie z powodu wzrostu skuteczności uzbrojenia torpedowego, oraz nowych zagrożeń czekających na okręty podwodne na powierzchni – m.in. samoloty.
