Trzy wydarzenia miały olbrzymi wpływ na rozwój flot liniowych w XIX i XX wieku. Powstanie okrętów pancernych w XIX wieku, ujednolicenie uzbrojenia artylerii głównej i powstanie dreadnoughtów na początku XX wieku, oraz traktaty waszyngtoński i londyński, które zapoczątkowały tzw. wakacje morskie w latach 20. i 30. XX wieku.
Geneza
Tak jak powstanie okrętów pancernych i dreadnoughtów zapoczątkowały wyścigi zbrojeń, które doprowadziły do szybkiego rozwoju okrętów liniowych na przełomie XIX i XX wieku, tak podpisany w 1922 roku traktat waszyngtoński i będący jego rozwinięciem traktat londyński, podpisany w 1930 roku doprowadziły do zahamowania morskiego wyścigu zbrojeń na wiele lat.
I wojna światowa doprowadziła do olbrzymich zmian na arenie międzynarodowej. Niemcy, Austro-Węgry oraz Rosja utraciły swoje pozycje i status mocarstw, a ich miejsce zajęła Japonia, oraz w mniejszym stopniu Włochy. Izolujące się wcześniej Stany Zjednoczone stały się natomiast gospodarczo największym mocarstwem na świecie, a pod względem potencjału militarnego, zwłaszcza floty, zdetronizowały Wielką Brytanię. Równocześnie wyniszczona wojną Francja i Wielka Brytania zaczęły tracić wpływy międzynarodowe.
W tej sytuacji powstał odpowiedni klimat do wprowadzenia ograniczeń w zapoczątkowanym jeszcze w XIX wieku morskim wyścigu zbrojeń. Stany Zjednoczone chciały ograniczyć rosnące wpływy Japonii w Azji i na Pacyfiku, natomiast Wielka Brytania i Francja po cichu przystały na spowolnienie rozwoju flot, aby ograniczyć swoje wydatki i móc skupić się na odbudowie wyniszczonych wojną gospodarek.
10 lipca 1921 roku amerykański sekretarz stanu Charles Hughes zaprezentował propozycję międzynarodowej konferencji, której celem miało być uregulowanie sytuacji na Dalekim Wschodzie i Oceanie Spokojnym po I wojnie światowej. Amerykanie przede wszystkim chcieli ograniczyć ekspansję Japonii, ale równocześnie zamierzali ograniczyć morski wyścig zbrojeń.
Państwa Europejskie mające jeszcze swoje kolonie w tej części świata chętnie przystąpiły do konferencji, upatrując w niej szansę na ograniczenie wydatków na zbrojenia, bez pokazywania swojej słabości na arenie międzynarodowej. Konferencja rozpoczęła się 12 listopada 1921 roku i zakończyła 6 lutego 1922 roku w Waszyngtonie. Uczestniczyły w niej Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Portugalia. Pozbawione przez traktat wersalski możliwości budowy flot Niemcy nie wzięły udziału w konferencji, natomiast pogrążona w chaosie Rosja nie miała żadnego znaczenia na arenie międzynarodowej.
Oprócz wielu ustaleń natury politycznej, jednym z najważniejszych rezultatów konferencji waszyngtońskiej było podpisanie traktatu waszyngtońskiego, który ograniczał morski wyścig zbrojeń i zapoczątkował tzw. wakacje morskie.
Traktat waszyngtoński (1922)
Traktat został podpisany 6 lutego 1922 roku przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Japonię, Francję i Włochy (pozostali uczestnicy konferencji waszyngtońskiej nie posiadali znaczących flot liniowych, w związku z tym nie byli zainteresowani udziałem w tym traktacie). Po ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy, ogłoszono go 21 sierpnia 1923 roku.
Głównym założeniem traktatu było ograniczenie tonażu flot liniowych sygnatariuszy i utrzymanie stałego rozmiaru flot liniowych według stosunku 5 : 5 : 3 : 1,75 : 1,75. Tym samym największymi potęgami morskimi miały być Stany Zjednoczone i Wielka Brytania (dysponujące limitem tonażu wynoszącym 533 000 ton), na trzecim miejscu znalazła się Japonia, dysponująca limitem tonażu 320 000 ton, a Francja została zrównana do Włoch i otrzymała limit tonażu wynoszący 178 000 ton. Taki sam podział limitów dotyczył lotniskowców i wynosił odpowiednio 137 160 ton, 82 296 ton i 60 960 ton.
Kolejne artykuły traktatu wprowadzały dalsze ograniczenia, takie jak limit wielkości nowych okrętów liniowych do 35 560 ton wyporności standardowej, limit kalibru dział artylerii głównej do 406 mm, limit wyporności lotniskowców do 27 432 ton (z wyjątkiem w postaci możliwości zbudowania dwóch lotniskowców na bazie niedokończonych okrętów liniowych o wyporności do 33 528 ton), limit uzbrojenia artyleryjskiego lotniskowców, wynoszący 203 mm i limit liczby dział kalibru 152 mm do 10 sztuk. Ponadto ograniczono maksymalną wyporność krążowników do 10 160 ton, a kaliber ich dział do 203 mm.
Wprowadzono zakaz budowy nowych okrętów, za wyjątkiem dokończenia jednostek mieszczących się w limitach lub mających zastąpić stare jednostki. Ograniczono również możliwości modernizacji starych jednostek, ograniczając się jedynie do zezwolenia na modyfikację ochrony przeciwtorpedowej i drobnych zmian w lżejszym uzbrojeniu. Mimo podejmowanych przez Wielką Brytanię prób, nie udało się wprowadzić innych ograniczeń, dotyczących mniejszych jednostek.
Ograniczenia tonażu sprawiły, że przerwano budowę wielu okrętów liniowych – m.in. amerykańskich pancerników typu South Dakota (1917), krążowników liniowych Lexington, japońskich pancerników typu Kaga i krążowników liniowych Amagi, oraz francuskich pancerników typu Béarn. Część kadłubów niewykorzystanych jednostek przebudowano na lotniskowce.
Na mocy różnych wyłączeń zawartych w traktacie, Amerykanie mogli dokończyć budowę dwóch pancerników typu Colorado, a Brytyjczycy mogli zbudować dwa pancerniki – późniejsze HMS Nelson i HMS Rodney. Francja i Włochy również mogły zbudować nowe okręty, ale ostatecznie z tego nie skorzystały – głównie z powodu wzajemnej rywalizacji i ciągłych zmian koncepcji.
Całkowicie zmienił się sposób budowania nowych krążowników ciężkich (określenie to wprowadzono po traktacie londyńskim – więcej informacji poniżej). Nowe okręty wykorzystywały zwykle maksymalnie limity tonażu i uzbrojenia, ale kosztem opancerzenia, przez co często okręty te określa się jako krążowniki waszyngtońskie.
Traktat miał obowiązywać do 31 grudnia 1936 roku, chyba, że sygnatariusze na dwa lata przed tą datą nie wyraziliby chęci jego nieprzedłużania, to wówczas traktat obowiązywałby bezterminowo, do upływu dwóch lat od momentu wypowiedzenia traktatu przez któregoś z sygnatariuszy.
Można przyjąć, że traktat waszyngtoński okazał się sukcesem, ponieważ większość sygnatariuszy karnie przestrzegała jego ograniczeń, dzięki czemu na kilka lat ograniczono rozwój flot liniowych na świecie. Okres ten nazwano wakacjami morskimi. Nie oznaczało to jednak przerwania prac badawczych, czego efektem był późniejszy szybki rozwój flot i powstanie nowych typów okrętów liniowych, jak np. szybkie pancerniki.
