Wakacje morskie – traktaty waszyngtoński i londyński

Trzy wydarzenia miały olbrzymi wpływ na rozwój flot liniowych w XIX i XX wieku. Powstanie okrętów pancernych w XIX wieku, ujednolicenie uzbrojenia artylerii głównej i powstanie dreadnoughtów na początku XX wieku, oraz traktaty waszyngtoński i londyński, które zapoczątkowały tzw. wakacje morskie w latach 20. i 30. XX wieku.

Geneza

Tak jak powstanie okrętów pancernych i dreadnoughtów zapoczątkowały wyścigi zbrojeń, które doprowadziły do szybkiego rozwoju okrętów liniowych na przełomie XIX i XX wieku, tak podpisany w 1922 roku traktat waszyngtoński i będący jego rozwinięciem traktat londyński, podpisany w 1930 roku doprowadziły do zahamowania morskiego wyścigu zbrojeń na wiele lat.

I wojna światowa doprowadziła do olbrzymich zmian na arenie międzynarodowej. Niemcy, Austro-Węgry oraz Rosja utraciły swoje pozycje i status mocarstw, a ich miejsce zajęła Japonia, oraz w mniejszym stopniu Włochy. Izolujące się wcześniej Stany Zjednoczone stały się natomiast gospodarczo największym mocarstwem na świecie, a pod względem potencjału militarnego, zwłaszcza floty, zdetronizowały Wielką Brytanię. Równocześnie wyniszczona wojną Francja i Wielka Brytania zaczęły tracić wpływy międzynarodowe.

W tej sytuacji powstał odpowiedni klimat do wprowadzenia ograniczeń w zapoczątkowanym jeszcze w XIX wieku morskim wyścigu zbrojeń. Stany Zjednoczone chciały ograniczyć rosnące wpływy Japonii w Azji i na Pacyfiku, natomiast Wielka Brytania i Francja po cichu przystały na spowolnienie rozwoju flot, aby ograniczyć swoje wydatki i móc skupić się na odbudowie wyniszczonych wojną gospodarek.

10 lipca 1921 roku amerykański sekretarz stanu Charles Hughes zaprezentował propozycję międzynarodowej konferencji, której celem miało być uregulowanie sytuacji na Dalekim Wschodzie i Oceanie Spokojnym po I wojnie światowej. Amerykanie przede wszystkim chcieli ograniczyć ekspansję Japonii, ale równocześnie zamierzali ograniczyć morski wyścig zbrojeń.

Państwa Europejskie mające jeszcze swoje kolonie w tej części świata chętnie przystąpiły do konferencji, upatrując w niej szansę na ograniczenie wydatków na zbrojenia, bez pokazywania swojej słabości na arenie międzynarodowej. Konferencja rozpoczęła się 12 listopada 1921 roku i zakończyła 6 lutego 1922 roku w Waszyngtonie. Uczestniczyły w niej Stany Zjednoczone, Japonia, Chiny, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Portugalia. Pozbawione przez traktat wersalski możliwości budowy flot Niemcy nie wzięły udziału w konferencji, natomiast pogrążona w chaosie Rosja nie miała żadnego znaczenia na arenie międzynarodowej.

Oprócz wielu ustaleń natury politycznej, jednym z najważniejszych rezultatów konferencji waszyngtońskiej było podpisanie traktatu waszyngtońskiego, który ograniczał morski wyścig zbrojeń i zapoczątkował tzw. wakacje morskie.

Traktat waszyngtoński (1922)

Traktat został podpisany 6 lutego 1922 roku przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Japonię, Francję i  Włochy (pozostali uczestnicy konferencji waszyngtońskiej nie posiadali znaczących flot liniowych, w związku z tym nie byli zainteresowani udziałem w tym traktacie). Po ratyfikacji przez wszystkich sygnatariuszy, ogłoszono go 21 sierpnia 1923 roku.

Głównym założeniem traktatu było ograniczenie tonażu flot liniowych sygnatariuszy i utrzymanie stałego rozmiaru flot liniowych według stosunku 5 : 5 : 3 : 1,75 : 1,75. Tym samym największymi potęgami morskimi miały być Stany Zjednoczone i Wielka Brytania (dysponujące limitem tonażu wynoszącym 533 000 ton), na trzecim miejscu znalazła się Japonia, dysponująca limitem tonażu 320 000 ton, a Francja została zrównana do Włoch i otrzymała limit tonażu wynoszący 178 000 ton. Taki sam podział limitów dotyczył lotniskowców i wynosił odpowiednio 137 160 ton, 82 296 ton i 60 960 ton.

Kolejne artykuły traktatu wprowadzały dalsze ograniczenia, takie jak limit wielkości nowych okrętów liniowych do 35 560 ton wyporności standardowej, limit kalibru dział artylerii głównej do 406 mm, limit wyporności lotniskowców do 27 432 ton (z wyjątkiem w postaci możliwości zbudowania dwóch lotniskowców na bazie niedokończonych okrętów liniowych o wyporności do 33 528 ton), limit uzbrojenia artyleryjskiego lotniskowców, wynoszący 203 mm i limit liczby dział kalibru 152 mm do 10 sztuk. Ponadto ograniczono maksymalną wyporność krążowników do 10 160 ton, a kaliber ich dział do 203 mm.

Wprowadzono zakaz budowy nowych okrętów, za wyjątkiem dokończenia jednostek mieszczących się w limitach lub mających zastąpić stare jednostki. Ograniczono również możliwości modernizacji starych jednostek, ograniczając się jedynie do zezwolenia na modyfikację ochrony przeciwtorpedowej i drobnych zmian w lżejszym uzbrojeniu. Mimo podejmowanych przez Wielką Brytanię prób, nie udało się wprowadzić innych ograniczeń, dotyczących mniejszych jednostek.

Ograniczenia tonażu sprawiły, że przerwano budowę wielu okrętów liniowych – m.in. amerykańskich pancerników typu South Dakota (1917), krążowników liniowych Lexington, japońskich pancerników typu Kaga i krążowników liniowych Amagi, oraz francuskich pancerników typu Béarn. Część kadłubów niewykorzystanych jednostek przebudowano na lotniskowce.

Na mocy różnych wyłączeń zawartych w traktacie, Amerykanie mogli dokończyć budowę dwóch pancerników typu Colorado, a Brytyjczycy mogli zbudować dwa pancerniki – późniejsze HMS Nelson i HMS Rodney. Francja i Włochy również mogły zbudować nowe okręty, ale ostatecznie z tego nie skorzystały – głównie z powodu wzajemnej rywalizacji i ciągłych zmian koncepcji.

Całkowicie zmienił się sposób budowania nowych krążowników ciężkich (określenie to wprowadzono po traktacie londyńskim – więcej informacji poniżej). Nowe okręty wykorzystywały zwykle maksymalnie limity tonażu i uzbrojenia, ale kosztem opancerzenia, przez co często okręty te określa się jako krążowniki waszyngtońskie.

Traktat miał obowiązywać do 31 grudnia 1936 roku, chyba, że sygnatariusze na dwa lata przed tą datą nie wyraziliby chęci jego nieprzedłużania, to wówczas traktat obowiązywałby bezterminowo, do upływu dwóch lat od momentu wypowiedzenia traktatu przez któregoś z sygnatariuszy.

Można przyjąć, że traktat waszyngtoński okazał się sukcesem, ponieważ większość sygnatariuszy karnie przestrzegała jego ograniczeń, dzięki czemu na kilka lat ograniczono rozwój flot liniowych na świecie. Okres ten nazwano wakacjami morskimi. Nie oznaczało to jednak przerwania prac badawczych, czego efektem był późniejszy szybki rozwój flot i powstanie nowych typów okrętów liniowych, jak np. szybkie pancerniki.

Traktat londyński

Z racji tego, iż traktat waszyngtoński skupiał się na okrętach liniowych i dużych lotniskowcach, pod koniec lat 20. pojawiła się potrzeba doprecyzowania jego ustaleń, ponieważ niektórzy z sygnatariuszy zaczęli wykorzystywać luki w zapisach do budowy nowych typów jednostek, takich jak. np. lekkie lotniskowce. Dodatkowo wiele starych okrętów wymagało wymiany, a twarde postanowienia traktatu z 1922 roku utrudniały modernizacje i wymianę jednostek.

W związku z tym, 22 kwietnia 1930 roku podpisano traktat londyński. Jego sygnatariuszami były te same państwa, która podpisały traktat waszyngtoński. Nowe porozumienie uzupełniało wcześniejsze zapisy i wprowadzało dalsze ograniczenia. Głównym inicjatorem traktatu była Wielka Brytania, która chciała jeszcze bardziej ograniczyć potencjał flot innych państw.

Wśród planowanych, ale ostatecznie nie przeforsowanych zapisów był pomysł całkowitego zakazu budowy okrętów podwodnych, ograniczenie tonażu okrętów liniowych do 25 000 ton, oraz kalibru dział do 305 mm, a także znaczne ograniczenie ilościowe mniejszych jednostek.

Ostatecznie tylko Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Japonia podpisały postanowienia narzucające dalsze limity wyporności. W ramach traktatu wprowadzono podział na dwa typy krążowników – typ A i B, który stał się później podstawą do stworzenia podziału na krążowniki ciężkie i lekkie, różniące się wypornością i kalibrem uzbrojenia głównego. Tak krążowniki lekkie dysponowały działami kalibru do 155 mm, a ciężkie powyżej – głównie 203 mm.

Oprócz wprowadzonych traktatem waszyngtońskim limitów dotyczących pancerników i krążowników liniowych wprowadzono ograniczenia dla pozostałych mniejszych typów jednostek. Co istotne, chociaż ograniczenia te dotyczyły również jednostek budowanych na eksport dla państw nie będących sygnatariuszami traktatu, w praktyce nie miały większego znaczenia dla innych państw. Zapisane limity i wyłączenia zostawiały wystarczająco dużą swobodę w budowie mniejszych jednostek, zwłaszcza w takich klasach jak lider flotylli (duży niszczyciel).

Tym samym Amerykanie dysponowali limitem 182 880 ton dla krążowników typu A (ciężkich), 145 796 ton dla krążowników typu B (lekkich), 152 400 ton dla niszczycieli i 53 543 ton dla okrętów podwodnych. Brytyjska Wspólnota Narodów (głównie chodziło o Wielką Brytanię, Kanadę i Australię, ponieważ kraje te dysponowały największymi okrętami) dysponowała limitem odpowiednio 149 148 ton, 195 275 ton, 152 400 ton i 53 543 ton. Japonia dysponowała limitem 110 134 ton, 102 057 ton, 107 188 ton i 53 543 ton.

Ponadto wprowadzono liczne ograniczenia w użyciu okrętów podwodnych, które praktycznie uniemożliwiały ich skuteczne wykorzystanie w walce. Dodatkowo wprowadzono limity tonażu dla mniejszych jednostek (m.in. 1524 tony dla niszczyciela), aby określić ich przynależność, oraz limity ilościowe. Tym samym USA mogły posiadać 18 krążowników ciężkich, Wielka Brytania 15 a Japonia 12. Ograniczono również wyporność lekkich lotniskowców do 10 160 ton, oraz ich uzbrojenie artyleryjskie do dział kalibru 155 mm. Ustalono również limit wyporności dla okrętów podwodnych, wynoszący 2032 tony, ale wyjątkiem był francuski Surcouf.

Większość tych ograniczeń była jednak dowolnie naginana przez sygnatariuszy. Ciekawym zabiegiem było np. zaprojektowanie japońskich krążowników lekkich Mogami, które spełniały limity, ale od początku były zaprojektowane tak, aby w łatwy sposób przebudować je w krążowniki ciężkie. Francja i Włochy nie zgodziły się na ograniczenia dotyczące mniejszych jednostek, ale chociaż nie podpisały tej części traktatu, w mniejszym zakresie trzymały się ograniczeń wyporności.

Efektem podpisania traktatu londyńskiego było wycofanie wielu starych okrętów liniowych i przekształcenie ich w okręty szkolne (część z nich wróciła do służby, jak np. japoński krążownik liniowy Hiei). Włosi zbudowali oficjalnie mieszczące się w limicie (a w praktyce przekraczające go) pancerniki typu Littorio, a Francuzi pancerniki typu Richelieu.

Renesans przeżyły natomiast małe niszczyciele i torpedowce, które wróciły do łask, ponieważ nie były uwzględniane w limitach. Traktat londyński zakładał również wiele ograniczeń w uzbrojeniu i wyporności jednostek pomocniczych, jednak sposób, w jaki sformułowano te ograniczenia sprawiał, że nie miały one dużego wpływu na rozwój tych klas okrętów.

Podsumowanie

Chociaż oba traktaty spowolniły rozwój flot liniowych na wiele lat, już podczas negocjacji traktatu londyńskiego wyraźnie było widać, że Japonii ciążą przyjęte postanowienia, czego dowodem było szybkie wycofanie się tego kraju z traktatów i zapoczątkowanie nowego, morskiego wyścigu zbrojeń. Niemcy, które nigdy nie podpisały żadnego z tych traktatów, w momencie odrzucenia postanowień traktatu wersalskiego zapoczątkowały ostateczny rozpad postanowień traktatu londyńskiego.

W odpowiedzi na niemieckie zbrojenia Francja rozpoczęła budowę nowych dużych pancerników, a Włosi odpowiedzieli rozbudową własnej floty. Największa rywalizacja nastąpiła jednak między Japonią i Stanami Zjednoczonymi, ponieważ oba kraje rywalizowały o wpływy na Pacyfiku, gdzie potrzebne były duże i silne floty, aby utrzymać kontrolę nad licznymi małymi wyspami i bazami.

W 1936 roku traktat waszyngtoński, a zarazem również londyński przestały funkcjonować, a wakacje morskie dobiegły końca. Zapoczątkowany w tym okresie nowy wyścig zbrojeń doprowadził do powstania potężnych japońskich pancerników typu Yamato, a także amerykańskich pancerników typu South Dakota, North Carolina i Iowa. Jednymi z największych ofiar traktatów stały się krążowniki budowane w latach 30., które podczas II wojny światowej wyraźnie prezentowały niedostatki w opancerzeniu i możliwościach modernizacji.