Francuskie myśliwce Dewoitine D.500, D.501 i D.510

Na początku lat 30. XX wieku francuskie siły powietrzne borykały się z wyzwaniem modernizacji swojej floty, która w dużej mierze opierała się na konstrukcjach pamiętających czasy I wojny światowej, lub opracowanych tuż po jej zakończeniu. Wśród wielu rozpoczętych programów modernizacji, jednym z najważniejszych był myśliwiec Dewoitine D.500 i jego wersje rozwojowe, które stanowiły znaczący krok naprzód w technologii lotniczej Francji, chociaż szybko stały się przestarzałe.

Geneza

Po zakończeniu I wojny światowej francuskie lotnictwo, choć dysponowało imponującą liczbą samolotów, zaniedbało rozwój nowych konstrukcji na rzecz utrzymania dużej, lecz przestarzałej floty. Większość myśliwców w służbie, takich jak m.in. Nieuport-Delage NiD.62 oblatany w 1928 roku, była dwupłatowcami (lub półtorapłatowcami) o konstrukcji metalowo-drewnianej, napędzanymi silnikami o stosunkowo niskiej mocy. Ich osiągi, zwłaszcza prędkość i pułap, były niewystarczające w obliczu dynamicznego rozwoju lotnictwa w innych krajach, takich jak Niemcy (pomimo ograniczeń traktatowych) czy Wielka Brytania albo Włochy.

W 1928 roku francuskie Ministerstwo Lotnictwa ogłosiło program C1 (Chasseur monoplace), mający na celu opracowanie nowego, jednomiejscowego myśliwca. Wymagano, aby nowa maszyna była zdolna do osiągania prędkości co najmniej 320 km/h na wysokości 3500 m, była uzbrojona w karabiny maszynowe kalibru 7,7 mm lub 7,5 mm, a także posiadała odpowiednią zwrotność i stabilność. Konkurs ten miał doprowadzić do wyboru samolotu, który zastąpiłby przestarzałe konstrukcje i stałby się podstawowym myśliwcem francuskich sił powietrznych. Kilku producentów odpowiedziało na to zaproszenie, w tym Blériot, Loire, Morane-Saulnier, Nieuport-Delage oraz Dewoitine.

Złożono łącznie 10 projektów, z których  część była już jednopłatami, często o konstrukcji metalowej, z zamkniętymi kabinami pilotów, co było znaczącym krokiem naprzód. Po ich przeanalizowaniu, dowództwo Armée de l’Air, czyli francuskich sił powietrznych do dalszego rozwoju wybrało projekt firmy Dewoitine. Firma otrzymała szczegółowe wytyczne i sugestie dotyczące modyfikacji przedstawionego w konkursie projektu, a maszyna otrzymała oznaczenie D.500.

Nowy-stary myśliwiec

Firma Dewoitine pod kierownictwem Émile’a Dewoitine’a rozpoczęła prace nad projektem D.500 w 1930 roku. Był to jednopłat o całkowicie metalowej konstrukcji, co stanowiło nowość we francuskim przemyśle lotniczym. Kadłub wykonano z rur stalowych i pokryto panelami z duraluminium. Skrzydła, o profilu samonośnym, również były metalowe. Charakterystyczną cechą projektu był otwarty kokpit, co w tamtych czasach było jeszcze powszechne, oraz stałe podwozie z owiewkami, poprawiającymi aerodynamikę. Tym samym maszyna łączyła wiele nowoczesnych rozwiązań jak i coraz bardziej przestarzałych.

Pierwszy prototyp, oznaczony jako D.500.01, wzbił się w powietrze 18 czerwca 1932 roku. Samolot był napędzany silnikiem rzędowym Hispano-Suiza 12Xbrs o mocy 690 KM. Już podczas pierwszych lotów prototyp wykazał się doskonałymi osiągami, przekraczając wymagania konkursowe pod względem prędkości i zwrotności. Testy były kontynuowane przez kolejne miesiące, a ich wyniki były na tyle obiecujące, że w listopadzie 1932 roku Armée de l’Air złożyła zamówienie na pierwszą serię produkcyjną, liczącą 60 maszyn, z których około 10 miało otrzymać nowy silnik pozwalający na zamontowanie w nim działka umieszczonego między cylindrami i strzelającego przez wał silnika.

Produkcja seryjna Dewoitine D.500 rozpoczęła się w 1934 roku, a pierwszy egzemplarz seryjny został oblatany 29 listopada 1934 roku. Do jednostek liniowych, pierwsze egzemplarze seryjne trafiły natomiast w lipcu 1935 roku. Samolot szybko zyskał uznanie pilotów dzięki swojej stabilności, zwrotności i imponującej prędkości, zwłaszcza w porównaniu do starszych maszyn dwupłatowych. Uzbrojenie początkowo składało się z dwóch karabinów maszynowych Vickers kalibru 7,7 mm, umieszczonych w kadłubie i strzelających przez śmigło. W późniejszych egzemplarzach wprowadzono karabiny maszynowe Darne kalibru 7,5 mm, które mogły być montowane dodatkowo w skrzydłach. Zbudowano łącznie 101 maszyn w wersji D.500 plus prototyp.

Wersje D.501 i D.510

Dewoitine D.501

Wkrótce po wprowadzeniu D.500 do służby, firma Dewoitine przystąpiła do opracowania zmodernizowanej wersji, oznaczonej jako D.501. Główną zmianą w tej wersji było zastosowanie silnika Hispano-Suiza 12Xcrs, który pozwalał na zainstalowanie działka Hispano-Suiza HS.9 kalibru 20 mm strzelającego przez wał śmigła. To rozwiązanie, choć skomplikowane technicznie, znacznie zwiększało siłę ognia myśliwca. Działko było uzupełnione przez dwa karabiny maszynowe Darne kalibru 7,5 mm umieszczone w skrzydłach. Równocześnie zrezygnowano z karabinów umieszczonych na silniku.

Pierwszy lot prototypu D.501 odbył się 9 listopada 1933 roku. Ze względu na potrzebę przetestowania skomplikowanego systemu uzbrojenia, produkcję rozpoczęto jednak dopiero w 1935 roku, a pierwsze egzemplarze dostarczono w sierpniu 1935 roku. Oprócz zmienionego uzbrojenia, D.501 miał nieco lepsze osiągi dzięki niewielkim modyfikacjom aerodynamicznym i mocniejszemu silnikowi (700 KM). W sumie wyprodukowano około 157 egzemplarzy D.501.

Dewoitine D.510

Kolejną ewolucją serii był Dewoitine D.510. Ta wersja była napędzana znacznie mocniejszym silnikiem Hispano-Suiza 12Ycrs o mocy 860 KM (późniejsze wersje miały silnik o mocy 910 KM). Zastosowanie mocniejszej jednostki napędowej wymagało wzmocnienia konstrukcji kadłuba i skrzydeł, a także wprowadzenia kilku modyfikacji aerodynamicznych w celu zwiększenia stabilności podczas lotu. D.510 zachował uzbrojenie z postaci działka 20 mm w wale śmigła i dwóch karabinów maszynowych w skrzydłach, choć później testowano również wersje z czterema karabinami maszynowymi w skrzydłach.

Pozbawiony działka prototyp D.510 oblatany został 14 sierpnia 1934 roku, a 10 grudnia 1934 roku w powietrze wzbił się drugi prototyp z działkiem. Po udanych próbach, w maju 1935 roku firma Dewoitine otrzymała zamówienie na 35 maszyn (zmniejszone później do 25 maszyn). Seryjna produkcja rozpoczęła się w 1936 roku, a dostawy do jednostek rozpoczęły się w październiku 1936 roku.

D.510 był najszybszą wersją serii, osiągając prędkość maksymalną około 402 km/h. Pomimo tych ulepszeń, brak chowanego podwozia i otwarty kokpit stawały się coraz bardziej archaiczne w obliczu pojawiania się nowych, bardziej zaawansowanych konstrukcji w innych krajach. W związku z tym samoloty te mimo swoich zalet bardzo szybko stawały się przestarzałe. Wyprodukowano 120 egzemplarzy D.510.

Eksploatacja we Francji

Łącznie zbudowano około 381 myśliwców Dewoitine D.500, D.501 i D.510 (oprócz maszyn seryjnych powstało kilka maszyn pokazowych, a także kilka egzemplarzy zostało przebudowanych). Stanowiły one w pewnym sensie trzon francuskiego lotnictwa myśliwskiego w połowie lat 30. XX wieku. Oprócz nich w służbie znajdowało się wiele różnych typów, często przestarzałych maszyn. Dopiero pod koniec lat 30. do produkcji weszły w większych seriach znacznie nowocześniejsze maszyny. Dewoitine serii D.500 były szeroko wykorzystywane do zadań obrony powietrznej i eskortowania bombowców. Piloci cenili je za niezawodność, solidną konstrukcję i dobrą manewrowość.

D.500 był pierwszym z serii, który wszedł do służby w Armée de l’Air w lipcu 1935 roku. Początkowo stacjonowały w jednostkach w Metzu i Reims. Wraz z pojawieniem się nowszych wersji, D.500 były stopniowo wycofywane z jednostek pierwszoliniowych i przekazywane do szkół lotniczych lub jednostek rezerwowych. D.501 dołączył do służby w sierpniu 1935 roku, zastępując D.500 w niektórych eskadrach. Zaletą D.501 było działko 20 mm, które znacznie zwiększało jego siłę ognia zwłaszcza przeciwko bombowcom. Najbardziej zaawansowana wersja, czyli D.510 wszedł do służby w październiku 1936 roku. Stał się podstawowym myśliwcem Armée de l’Air do czasu wprowadzenia bardziej nowoczesnych konstrukcji, takich jak Morane-Saulnier MS.406 i Bloch MB.150.

W momencie wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 roku, wiele egzemplarzy D.500, D.501 i D.510 nadal znajdowało się w służbie, głównie w jednostkach szkolnych i rezerwowych. Część z nich została skierowana do obrony powietrznej obszarów metropolitalnych, a także do Tunezji i Maroka. Na początku maja 1940 roku oficjalnie w służbie było 125 maszyn w różnych wersjach. Podczas kampanii francuskiej w maju i czerwcu 1940 roku, niektóre eskadry wyposażone w D.510 brały udział w walkach z Luftwaffe, jednak ich osiągi były już znacznie gorsze od nowoczesnych niemieckich myśliwców Messerschmitt Bf 109. Po kapitulacji Francji, pozostałe egzemplarze – około 40 zostały przejęte przez siły Vichy, a część z nich trafiła do kolonii francuskich w Afryce Północnej. Z czasem wszystkie zostały zezłomowane.

Eksploatacja eksportowa

Seria Dewoitine D.500, dzięki swoim dobrym osiągom i solidnej konstrukcji, cieszyła się pewnym zainteresowaniem na rynku eksportowym, choć w mniejszym stopniu niż konkurencyjne konstrukcje.

Trzy maszyny w wersji D.500Y zostały wyeksportowane do Wenezueli. 14 maszyn w wersji D.501L trafiło do Litwy, jednak z powodu problemów technicznych, zostały później przekazane Republice Hiszpanii. Chiny zamówiły 24 egzemplarze D.510C w 1937 roku. Samoloty te wzięły udział w II wojnie chińsko-japońskiej, gdzie były używane do obrony chińskich miast przed japońskimi nalotami. Chińscy piloci cenili D.510 za jego solidność i dobrą siłę ognia, co było szczególnie ważne w walkach z japońskimi bombowcami, jednak ponosili ciężkie straty w walkach z myśliwcami Mitsubishi A5M. Japonia, Wielka Brytania i ZSRR zakupiły po jednym egzemplarzu D.510 w celu oceny. Samoloty te zostały poddane szczegółowym testom. Turcja zamówiła 12 maszyn, których nigdy nie dostarczono.

Republika Hiszpańska otrzymała na pewno (nie licząc maszyn litewskich) siedem egzemplarzy D.500 i dwa D.510 podczas wojny domowej. Samoloty te, choć nieliczne, były wykorzystywane w walkach powietrznych przeciwko siłom nacjonalistycznym, w tym przeciwko włoskim Fiatom CR.32 i niemieckim Bf 109. Ich służba była trudna ze względu na brak części zamiennych (spowodowanych ograniczeniami wprowadzonymi przez francuski rząd) i przewagę techniczną przeciwnika.

Dane taktyczno-techniczne

	Dewoitine D.500	Dewoitine D.501	Dewoitine D.510
Załoga	1	1	1
Długość	7,58 m	7,58 m	7,94 m
Rozpiętość skrzydeł	12,09 m	12,09 m	12,09 m
Wysokość	2,42 m	2,42 m	2,67 m
Masa własna	1290 kg	1330 kg	1410 kg
Masa startowa	1770 kg	1830 kg	1920 kg
Silnik	Hispano-Suiza 12Xbrs (690 KM)	Hispano-Suiza 12Xcrs (700 KM)	Hispano-Suiza 12Ycrs (860-910 KM)
Prędkość maksymalna	371 km/h	370 km/h	402 km/h
Pułap praktyczny	10 000 m	10 000 m	10 500 m
Zasięg	800 km	800 km	700 km
Uzbrojenie	2 x km Vickers 7,7 mm (na silniku)	1 x działko Hispano-Suiza HS.9 20 mm (wał śmigła) + 2 x km Darne 7,5 mm (w skrzydłach)	1 x działko Hispano-Suiza HS.9 (lub HS.404) 20 mm (wał śmigła) + 2 x km Darne 7,5 mm (w skrzydłach)
Liczba wyprodukowanych egzemplarzy (nie licząc prototypów i wersji specjalnych)	101	157	120

Podsumowanie

Seria myśliwców Dewoitine D.500, D.501 i D.510 odegrała kluczową rolę w modernizacji francuskich sił powietrznych w latach 30. XX wieku. Były to konstrukcje innowacyjne jak na swoje czasy, zwłaszcza pod względem metalowej konstrukcji i zastosowania działka strzelającego przez wał śmigła. Pomimo szybkiego postępu technologicznego w lotnictwie, który sprawił, że pod koniec dekady stały się one całkowicie przestarzałe, Dewoitine D.500 w różnych wersjach stanowiły ważny etap w rozwoju francuskiego lotnictwa wojskowego.

Ich służba, zarówno we Francji, jak i w krajach eksportowych, była krótka i ostatecznie ustąpiły miejsca bardziej zaawansowanym maszynom przed wybuchem II wojny światowej, ale miały swój niewielki wkład w działania wojenne.  Niestety do naszych czasów nie przetrwał żaden egzemplarz tych myśliwców.