Niektóre pojazdy wojskowe są wyjątkowo długowieczne. Chociaż projektowano je wiele lat temu, dzięki potencjałowi jakie mają, pozostają cały czas w eksploatacji. Jedną z takich konstrukcji jest francuski czołg lekki AMX-13 zaprojektowany tuż po II wojnie światowej. Jest to też jeden z najliczniej produkowanych czołgów w Europie zachodniej.
Geneza
Francja po II wojnie światowej była w dosyć specyficznej sytuacji. Niemiecka okupacja w trakcie wojny nie przeszkadzała w prowadzeniu prac studyjnych i rozwojowych nad nowymi typami uzbrojenia, ponieważ potężny francuski przemysł został zaprzęgnięty do produkcji na rzecz III Rzeszy. W tej sytuacji, zaraz po zakończeniu wojny możliwe było szybkie rozpoczęcie prac nad nowymi rodzajami uzbrojenia dla odbudowywanej francuskiej armii, która w trakcie wojny całkowicie przestała istnieć.
Co równie istotne, Francuzi nie chcieli być zależni od wojennych sojuszników w zakresie dostarczania uzbrojenia. O ile w pierwszych latach po wojnie, wobec groźby wybuchu wojny z ZSRR musieli korzystać z importowanego uzbrojenia, równolegle prowadzili prace nad własnymi konstrukcjami. W pracach wykorzystywano zarówno doświadczenia z czasów wojny jak i wnioski płynące z szybkich zmian jakie następowały zaraz po jej zakończeniu.
Już w 1946 roku w zakładach Atelier de Construction d’Issy-les-Moulineaux (AMX) rozpoczęto prace nad nowym czołgiem lekkim dla francuskich wojsk pancernych. Według założeń, pojazd miał dysponować dobrymi osiągami i być na tyle lekki, aby możliwe było transportowanie go drogą powietrzną jako wsparcie dla oddziałów powietrznodesantowych. Z drugiej strony zakładano zamontowanie jak najpotężniejszej dostępnej armaty. O ile wymóg osiągów był bardzo istotny, tak wymóg możliwości transportowania drogą powietrzną szybko stał się drugorzędny, ponieważ ciężko było pogodzić pozostałe parametry.
W celu zmniejszenia wagi pojazdu, konstruktorzy postanowili sięgnąć po dwa nowatorskie rozwiązania. Pierwszym z nich było zastosowanie wieży wahliwej (oscylacyjnej), a drugim zastosowanie automatu ładującego. Wieża nowego czołgu składała się z dwóch części – dolnej, osadzonej normalnie w kadłubie, oraz górnej, mieszczącej nieruchomo zamontowaną armatę i automat ładujący wraz z dwoma magazynkami na 12 pocisków każdy. Celowanie odbywało się przez zmianę kąta nachylenia górnej części wieży, a nie samej armaty, jak ma to miejsce w tradycyjnych wieżach.
Rozwiązanie to dawało wiele korzyści – zmniejszało masę wieży, jej rozmiar oraz zwiększało szybkostrzelność, ale też przynosiło pewne problemy – magazynki z pociskami mogły być ładowane tylko z zewnątrz, w związku z czym po wystrzeleniu posiadanego, dosyć niewielkiego zapasu 24 pocisków, czołg stawał się bezbronny i musiał wycofać się z pola walki w celu załadowania amunicji.
Narodziny AMX-13
Prace nad czołgiem trwały kilka lat. W ich trakcie zbudowano sześć prototypów (2A, 2B, 2C, 2D, 2E i 2F), różniących się konstrukcją kadłuba, podwozia oraz wieżami. Ostatecznie w 1952 roku po trwających wiele lat próbach, podjęto decyzję o rozpoczęciu produkcji seryjnej nowego czołgu, pod oznaczeniem AMX-13.
Pojazd miał 6,4 m długości, 2,5 m szerokości i 2,3 m wysokości. Masa wraz z amunicją i paliwem wynosiła 14,5 tony. Napęd stanowił ośmiocylindrowy silnik SOFAM Model 8Gxb o mocy 250 KM, zapewniający pojazdowi prędkość maksymalną 60 km/h i zasięg 400 km. Opancerzenie miało grubość 10-40 mm, więc chroniło jedynie przed odłamkami, pociskami z broni maszynowej oraz od przodu przed lżejszymi pociskami przeciwpancernymi małego kalibru.
Uzbrojenie czołgu w pierwszej wersji składało się z armaty SA 50 kalibru 75 mm, będącej francuską odmianą niemieckiej armaty KwK 42 L/70 kalibru 75 mm stosowanej w czołgach PzKpfw V Panther. Zapas amunicji wynosił 24 albo 36 pocisków w dwóch magazynkach w niszy wieży. Załoga liczyła 3 osoby. Cechą charakterystyczną było to, że silnik nie znajdował się z tyłu, albo z przodu jak w większości pojazdów pancernych tego okresu, tylko z boku wzdłuż kadłuba.
Czołgi AMX-13 produkowane były we Francji od 1952 roku aż do 1964 roku, a licencyjne wersje wytwarzano m.in. w Argentynie do 1985 roku. W tych latach zbudowano 7700 pojazdów w kilkunastu wersjach, z których 3400 trafiło na eksport, a 4300 używanych było początkowo przez francuską armię (z czasem gdy wycofywano je z eksploatacji, pojazdy te też trafiały na eksport). Tak duża produkcja sprawiła, że AMX-13 stał się najliczniej produkowanym zachodnim czołgiem w Europie.
W toku produkcji opracowywano wiele wersji rozwojowych, prototypowych oraz jeszcze więcej pojazdów wykorzystujących podwozie AMX-13. Można spotkać się z informacjami, że na bazie AMX-13 powstało ponad 100 różnych typów pojazdów, z których wiele produkowano seryjnie.
Najważniejsze wersje rozwojowe AMX-13
Jednym z pierwszych wariantów czołgu AMX-13 był tzw. AMX-Chaffee. Czołg ten powstał krótko po rozpoczęciu produkcji, jako odpowiedź na problemy z dostawami nowych wież. Zamiast właściwej wieży montowano w nich bowiem wieże pochodzące z czołgów M24 Chaffee wycofanych z eksploatacji.
Pierwsza oficjalna wersja produkcyjna oznaczana była jako AMX-13/75. W czołgach tych armatę SA 50 montowano w wieży FL-11. W roku produkcji wprowadzono wersję, w której na wieży montowano wyrzutnię przeciwpancernych pocisków kierowanych SS.11. Znajdowała się ona w stelarzu z przodu wieży na armacie.
Kolejną istotną wersją czołgu był model AMX-13/90, w którym zainstalowano wieżę FL-10 z armatą F3 kalibru 90 mm. Czołgi te zaczęto oficjalnie wprowadzać do uzbrojenia w 1962 roku wraz z stopniowym wycofywaniem z uzbrojenia czołgów M47 Patton, zastępowanych przez francuskie czołgi AMX-30.
Z myślą o użytkownikach zagranicznych opracowany został czołg AMX-13/105, w którym w wieży FL-12 zainstalowano armatę kalibru 105 mm. Czołgi w tej wersji trafiły m.in. do Argentyny i Holandii, oraz do Egiptu. Ze względu na słaby pancerz, Egipcjanie często demontowali wieże i umieszczali je na kadłubach czołgów M4 Sherman. Wiele pojazdów tego typu zostało przejętych podczas walk przez oddziały Izraelskie, które dalej eksploatowały je równolegle z tzw. I-Shermanami. Sam Izrael też wykorzystywał czołgi AMX-13 importowane z Francji.
Ponadto powstało wiele wersji pośrednich, różniących się szczegółami konstrukcji oraz wyposażeniem. Część pojazdów modernizowano do nowych wersji, w związku z czym ciężko wyraźnie podsumować ich ilość. Dodatkowo pojazdy eksportowe często różniły się od swoich seryjnych odpowiedników w francuskiej armii, przez co klasyfikowane były jako kolejne wersje.
Na bazie podwozia AMX-13 powstało wiele pojazdów specjalistycznych, takich jak trenażery, opancerzone transportery piechoty AMX VCI, działa samobieżne AMX 105 SPG i AMX 155 SPG, pojazdy przeciwlotnicze AMX DCA, pojazdy inżynieryjne, dowodzenia itp.
Eksploatacja
Czołgi AMX-13 trafiły do eksploatacji poza Francuską armią również do Argentyny, Ekwadoru, Indonezji, Maroko, Peru i Wenezueli (kraje te dalej używają tych czołgów, często w bardzo mocno zmodernizowanych wersjach, jak np. peruwiańskie wozy pozbawione armat kalibru 75 mm, w których zainstalowano wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych Kornet-E).
Lista historycznych użytkowników czołgów AMX-13 składa się z Algierii, Austrii (gdzie opracowano lokalną wersję oznaczoną jako SK 105 Kürassier), Belgia, Kambodża, Wybrzeże Kości Słoniowej, Dżibuti, Dominikana (gdzie wykorzystano je w trakcie wojny domowej po obu stronach frontu), Egipt, Gwatemala, Indie, Izrael, Liban, Nepal, Holandia, Singapur, Wietnam, Szwajcaria i Tunezja.
Ponadto pojazdy oparte na podwoziach AMX-13 trafiły na Cypr, do Meksyku, Kataru, Sudanu, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Włoch, Kuwejtu i Chile. Niektóre źródła wymieniają te kraje błędnie na liście użytkowników czołgów AMX-13.
Ze względu na tak dużą skalę eksportu, czołgi AMX-13 brały udział w licznych lokalnych konfliktach zbrojnych. Podczas walk szybko okazało się, że ich opancerzenie jest wyjątkowo słabe, ale silne uzbrojenie rekompensowało ten niedostatek. Francja eksploatowała swoje czołgi do lat 80. przy czym w tym czasie pełniły już role drugorzędne. Po 1985 roku większość z nich wycofano z eksploatacji.
Co istotne, koncern Giat Industries, a obecnie Nexter Systems cały czas ma swojej ofercie pakiety modernizacyjne dla czołgów AMX-13 oraz pełne wsparcie techniczne i remontowe dla czołgów tego typu i pojazdów wywodzących się z nich. Oznacza to, że pojazdy te będą mogły być eksploatowane jeszcze przez wiele lat.
Podsumowanie
Czołg lekki AMX-13 to jeden z ważniejszych czołgów w historii broni pancernej. Dzięki swojej popularności wykorzystywano go na całym świecie w bardzo wielu krajach. Jest to jedyny produkowany w dużych ilościach czołg z wieżą wahliwą (oscylacyjną). Inne kraje, które eksperymentowały z podobnymi rozwiązaniami, nie zdecydowały się na ich wprowadzenie do produkcji seryjnej.
AMX-13 nie jest może bardzo potężnym czołgiem, chociaż dzięki możliwości zamontowania na nim armat kalibru 90 mm i 105 mm jego możliwości bojowe są bardzo duże jak na czołg lekki, ale niewielkie rozmiary, dobre osiągi i łatwość adaptacji do różnych celów sprawiły, że cały czas pozostaje w eksploatacji.
