Zamek w Malborku jest uznawany za największy na świecie średniowieczny zamek (pod względem powierzchni) oraz jeden z najlepszych przykładów średniowiecznej architektury obronnej. Obecnie w znacznej mierze odbudowany, jest olbrzymią atrakcją turystyczną.
Największy średniowieczny zamek
Historia zamku sięga 1278 roku, kiedy rozpoczęto prace nad przygotowaniem terenu pod jego budowę. Zakon krzyżacki umacniał swoje wpływy w Prusach, w związku z czym podjęto decyzję o zbudowaniu tzw. zamku komturskiego. Prace nad samym zamkiem rozpoczęto w 1280 roku, a w 1286 roku w jego pobliżu powstało miasto Malbork.
Do początkowe zamku (obecnie Zamek Wysoki) z czasem zaczęto dobudowywać kolejne części, tworząc obecnie nazwany Zamek Średni, oraz Zamek Niski. Wraz z rozbudową zmieniało się znaczenie twierdzy, z lokalnego zamku na ważną twierdzę zakonu. W 1309 roku wraz z podjęciem decyzji o przeniesieniu z Wenecji do Malborka siedziby wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego, rozpoczęto rozbudowę pomieszczeń, aby twierdza mogła pomieścić nowych mieszkańców, oraz przede wszystkim pełnić funkcje reprezentacyjne wielkiego mistrza. Rozbudowa twierdzy trwała do około 1410 roku, czyli do oblężenia zamku przez wojska polsko-litewskie po bitwie grunwaldzkiej. W tym okresie Zamek w Malborku był jednym z największych w Europie.
W kolejnych latach zamek przechodził jeszcze nieznaczne modernizacje, ale w 1457 roku został sprzedany przez Ulryka Czerwonkę polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Czerwonka wszedł w posiadanie zamku po tym jak zakon krzyżacki zaczął zalegać z żołdem dla niego i jego najemników. Koszt zakupu zamku wyniósł 190 tysięcy florenów, czyli około 660 kg złota.
Oficjalnie polski władca wjechał na zamek 7 czerwca 1457 roku. Wraz zmianą właściciela, zmieniła się również rola zamku, który stał się rezydencją królów Polski. Przez kolejne wieki zamek dalej rozbudowywano i przekształcano, dostosowując go do potrzeb władców, a później również jednostek administracyjnych, które miały w nim swoje siedziby – m.in. Komisji Morskiej, która została powołana w 1568 roku jako pierwsza polska admiralicja.
Podczas wojny polsko-szwedzkiej w latach 1626-1629 zamek w Malborku został po bohaterskiej obronie zajęty przez wojska szwedzkie, które zaczęły go umacniać, wznosząc nowe bastiony. W 1635 roku na mocy rozejmu ze Szwedami, twierdza została jednak zwrócona Polsce. Mimo wieku umocnień, jej rozmiary i położenie sprawiały, że cały czas wykorzystywana była jako obiekt wojskowy (chociaż część pomieszczeń adaptowano na cele cywilne), oraz umacniana.
Wraz z I rozbiorem Polski, 12 września 1772 roku zamek opuściły jednak oddziały polskie, a dzień później przejęły go wojska pruskie. Prusacy postanowili zamienić zamek najpierw w koszary, a później w magazyny wojskowe. W tym czasie niegdyś wspaniały zamek został bardzo mocno zdewastowany. Jego wnętrza całkowicie zmieniły swoje oblicze, a wiele historycznych elementów budowli zostało zburzonych. Działania te spotkały się jednak z sprzeciwem ze strony prasy, co częściowo spowolniło przebudowę. W 1807 zamek w Malborku zajęły wojska francuskie zmierzające na wschód w kierunku Rosji.
Odbudowa i czasy współczesne
Przełomem w historii zamku był rok 1817, kiedy to podjęto decyzję o rozpoczęciu jego odbudowy. Prace te trwały stopniowo aż do 1939 roku i kierowane były przez kilku architektów. W początkowym etapie zamiast jednak przywracać twierdzy oryginalny wygląd, przebudowywano ją według wizji architektów, co spotkało się w późniejszych etapach z krytyką kolejnych architektów odpowiedzialnych za odbudowę zamku. Prowadzone prace nie były poparte badaniami historycznymi i prowadzone były chaotycznie – niektóre zabudowania odbudowywano w innych miejscach lub w zupełnie innej formie.
Odbudowę przerwał wybuch II wojny światowej. W 1945 roku niemiecka armia przekształciła zamek w punkt oporu przez co Armia Czerwona podczas zdobywania twierdzy dokonała olbrzymich zniszczeń. Według powojennych szacunków zniszczeniu uległo 50-60% zamku. Pozostawione własnemu losowi ruiny po wojnie dalej niszczały, przez co pod koniec lat 50. rozważano ich wyburzenie i ostateczne zlikwidowanie zamku w Malborku.
Na szczęście do tego nie doszło. Powołano specjalny Społeczny Komitet Odbudowy Zamku, który doprowadził do stopniowego przywrócenia twierdzy jej dawnej chwały, a w 1961 roku powołano Muzeum Zamkowe. Większość prac remontowych zakończono w latach 90. jednak nie oznacza to, że zamek odzyskał oryginalny wygląd. W 2014 roku na dalszą odbudowę zamku przeznaczono 26 mln zł. Obecnie większość najważniejszych zabudowań odtworzono w oparciu o historyczne dokumenty (w przeciwieństwie do prac prowadzonych w XIX wieku przez Niemców).
Zamek w Malborku zajmuje powierzchnię 21 hektarów i składa się z trzech części – Zamku Wysokiego, Zamku Średniego i Zamku Niskiego. Do budowy Zamku Wysokiego zużyto 12 tys. ton kamieni oraz 3,5 mln cegieł. W jego skład wchodzą m.in. Kościół pw. Najświętszej Marii Panny, Kaplica św. Anny, Kapitularz, Kuchnia Konwentu, Refektarz Konwentu, Wieża Gdanisko, Wieża Klesza, Domek Dzwonnika, Baszta Dietricha, Brama Szewska i Młyn.
Zamek Średni składa się z m.in. Pałacu Wielkich Mistrzów, Wielkiego Refektarza, Infirmerii, Wieży Kurza Stopa, Kaplicy św. Bartłomieja, Wielkiej Komturii oraz Małego Gdaniska.W skład Zamku Niskiego (przedzamcza) i fortyfikacji zewnętrznych wchodzą m.in. Kościół św. Wawrzyńca, Brama św. Wawrzyńca, Ludwisarnia, Wieża Maślankowa, Brama Północna, Baszta Kęsa, Baszta Zegarowa, Baszta Szarysz, Baszta Trójścienna, Baszta Prochowa, Karwan, Baszta Wójtowska, Brama Główna, Baszta Podstarościego, Dom Podstarościego, Baszta Nad Piekarnią, Baszta bez nazwy, Baszta Ku Miastu, Brama Furta, Baszta Sperlinek, Brama Nowa, Baszty Mostowe, Brama św. Mikołaja i Wały von Plauena z 1411–1413 roku.
