Mimo swojej neutralności podczas II wojny światowej, zarówno władze jak i dowództwo sił zbrojnych Szwecji zdawały sobie sprawę z ryzyka wciągnięcia kraju do wojny. W związku z tym po 1939 roku zintensyfikowano prace nad rozbudową sił powietrznych w oparciu najpierw o zagraniczne samoloty, a później rodzime. Tak narodził się Saab J 21.
Geneza
Szwedzkie siły powietrzne w latach 30. dysponowały głównie przestarzałymi samolotami dwupłatowymi o wątpliwych możliwościach bojowych (m.in. Gloster Gladiator). Dodatkowo wraz z zbliżającą się wojną, możliwości pozyskiwania nowocześniejszych maszyn były coraz mniejsze. Mimo to, gdy w 1939 roku wybuchła II wojna światowa, władze zachowującej Neutralność Szwecji postanowiły rozbudować swoją armię w pierwszej kolejności w oparciu o eksportowe uzbrojenie, a później rodzime. Wśród planowanych zakupów znalazły się samoloty myśliwskie.
Do 1940 roku pozyskano włoskie dwupłatowe myśliwce Fiar CR.42bis Falco oraz amerykańskie myśliwce Republic EP-1. Następnie nabyto partię myśliwców Reggiane Re.2000. Wszystkie te maszyny miały jednak małe możliwości bojowe i szybko stały się przestarzałe.
Równocześnie w utworzonych w 1937 roku zakładach Saab AB rozpoczęto prace studyjne nad własnym projektem myśliwca dla szwedzkich sił powietrznych. Rozważano wiele koncepcji i konstrukcji takiej maszyny. Jedną z najbardziej obiecujących była koncepcja samolotu z podwójnym ogonem i silnikiem w układzie pchającym. Wybór takiego układu konstrukcji podyktowany był chęcią umieszczenia całego uzbrojenia w jednym miejscu na nosie, co ułatwiało celowanie, oraz chęcią zapewnienia jak najlepszej widoczności do przodu dla pilota. Mimo zapotrzebowania na taki samolot, dopiero w 1941 roku prace nad nim ruszyły dalej.
Saab J 21
Zespół projektowy pod kierownictwem Frida Wanstroma rozpoczął prace nad nowym myśliwcem w 1941 roku w oparciu o wcześniejsze prace studyjne. Szybko na jaw wyszedł jednak istotny problem – w Szwecji nie było żadnych silników dysponujących odpowiednimi osiągami, które nadawałyby się do zainstalowania w nowej maszynie. W związku z tym prace nad myśliwcem Saab 21 szły powoli.
Dopiero w 1943 roku Szwedzi nabyli niemieckie silniki Daimler-Benz DB 605B wraz z licencją na ich produkcję. Gdy tylko pierwsza partia nowych jednostek napędowych dotarła do Szwecji, dokończono prace nad pierwszymi 3 prototypami myśliwca Saab 21 (2 do prób w locie, jeden do prób statycznych).
Oblot pierwszego prototypu miał miejsce 30 lipca 1943 roku, a za sterami zasiadł Claes Smith. Lot nie przebiegł bezproblemowo, ponieważ uszkodzeniu uległo podwozie samolotu – z powodu błędu pilota, ale mimo to maszyna wróciła bezpiecznie na lotnisko. Prace nad samolotem szły dalej, a konstruktorzy skupili się przede wszystkim na wyeliminowaniu wykrytych wad, czyli problemów z silnikami oraz z awaryjnym opuszczaniem samolotu przez pilota w trakcie lotu.
Problemy z rozpoczęciem produkcji silników DB 605B sprawiły, że dopiero 1 grudnia 1945 roku pierwsze Saaby J 21 w wersji A-1 trafiły do jednostek bojowych. Niestety samoloty cały czas borykały się z problemami z silnikami, które nie miały odpowiedniej trwałości i szybko się przegrzewały. Wnioski z ich eksploatacji sprawiły, że opracowano nową wersję J 21A-2 z lepszą awioniką i zmienionym uzbrojeniem. Samoloty te zaczęto dostarczać do jednostek od 1946 roku. Równocześnie opracowano wersję szturmową, przystosowaną do atakowania celów na ziemi – J 21A-3. Wyposażono ją w celowniki do zrzutu bomb oraz pylony pod skrzydłami pozwalające na przenoszenie bomb i rakiet. Łącznie zbudowano 54 samoloty w wersji A-1, ale wszystkie wycofano w 1949 roku. W wersji A-2 zbudowano 124 samoloty w dwóch partiach i eksploatowano je do 1953-1954 roku. Wersja A-3 powstała w 132 egzemplarzach.
Saaby J 21 nie cieszyły się jednak dobrymi opiniami wśród pilotów, którzy narzekali na ich osiągi i zachowanie w powietrzu. Początkowe problemy z opuszczaniem samolotu w sytuacji awaryjnej rozwiązano zainstalowaniem jednego z pierwszych na świecie foteli katapultowanych. Warto w tym miejscu dodać, że szwedzcy piloci mieli możliwość porównywania Saabów J 21 z myśliwcami P-51 Mustang, ponieważ do końca wojny około 10 takich maszyn zostało internowanych w Szwecji, a dodatkowo w 1945 roku Szwecja zakupiła 165 nowych Mustangów. W związku z problemami eksploatacyjnymi, słabymi osiągami i dostępem do nowych myśliwców, do 23 lipca 1954 wszystkie Saaby J 21 zostały wycofane z eksploatacji.
Saab J 21R
Już w 1945 roku wiadomo było, że Saab J 21 dysponuje słabymi osiągami na tle ówczesnych zagranicznych samolotów myśliwskich. W tej sytuacji rozważano różne opcje ich polepszenia. Jedną z nich była zmiana konfiguracji i umieszczenie silnika z przodu, ale nie była to opcja gwarantująca wystarczającą poprawę osiągów.
Inną opcją było zainstalowanie silnika odrzutowego. Początkowo prowadzono prace studyjne bardziej pod kątem teoretycznym, ponieważ Szwecja nie miała własnego silnika odrzutowego. Z czasem pozyskano jednak brytyjski silnik turboodrzutowy de Havilland Goblin 2 (szwedzkie oznaczenie RM1). Zainstalowano go w przebudowanym myśliwcu J 21 (zmianie uległo około 50% konstrukcji kadłuba) i oblatano 10 marca 1947 roku.
Wyniki prób były bardzo dobre, w związku z czym jeszcze w tym samym roku rozpoczęto przebudowę myśliwców J 21 do wariantu J 21R. Pierwotnie planowano przebudowanie oraz zbudowanie od nowa 124 samolotów z napędem odrzutowym. Ostatecznie jednak zdecydowano się na zbudowanie 64 maszyn – 34 myśliwców J 21RA i 30 samolotów szturmowych oznaczonych jako A 21RB. Te ostatnie otrzymały nowsze silniki Goblin 3 lub ich szwedzkie odpowiedniki RM1A.
Mimo ogólnie dobrych osiągów i udanej konwersji, historia odrzutowych Saabów 21 była krótka, ponieważ w 1956 roku (czyli dwa lata po konwencjonalnych Saabach J 21) wszystkie wycofano z eksploatacji. Powodem takiej decyzji było nabycie przez Szwecję myśliwców de Havilland Vampire oraz opracowanie nowych własnych myśliwców Saab J29 Tunnan (co ciekawe, oblatano je rok po Saabie J 21R).
Konstrukcja
Saab J 21 był dolnopłatem o całkowicie metalowej konstrukcji z chowanym w gondole ogonowe podwoziem i kółkiem przednim. Silnik umieszczono z tyłu w układzie pchającym. Samolot posiadał jeden z pierwszych produkowanych seryjnie przez firmę Bofors foteli katapultowanych. Saab J 21 miał 10,5 m długości I 11,6 m rozpiętości skrzydeł. Maksymalna masa startowa wynosiła 5200 kg. Napęd stanowił dwunastocylindrowy silnik Daimler-Benz DB605B o mocy 1455 KM, zapewniający prędkość maksymalną 650 km/h (lub 560 km/h w wersji A-3) oraz przelotową 495 km/h (425 km/h w wersji A-3), oraz zasięg 750 km.
Uzbrojenie początkowo składało się z 1 działka kalibru 20 mm oraz 4 karabinów maszynowych kalibru 13,2 mm. Później w części maszyn wymieniono uzbrojenie na karabiny maszynowe kalibru 12,7 mm, co miało ułatwić logistykę i dostawy amunicji. Na węzłach podskrzydłowych możliwe było przenoszenie bomb o masie łącznej do 800 kg lub nawet kilkunastu rakiet różnego kalibru.
Saab J 21R miał podobną konstrukcję do wersji z silnikiem tłokowym, ale zmianie uległ układ statecznika i cały tył kadłuba. Kadłub miał 10,55 m długości, a rozpiętość skrzydeł wynosiła 11,37 m. Napęd stanowił silnik turboodrzutowy de Havilland Goblin 2, zapewniający prędkość maksymalną 800 km/h i przelotową 610 km/h, oraz zasięg 450 km. Uzbrojenie składało się z działka kalibru 20 mm oraz 4 karabinów maszynowych kalibru 12,7 mm. Pod kadłubem możliwe było przenoszenie ładunku o masie do 700 kg, który mógł składać się z rakiet różnego kalibru albo specjalnej gondoli z 8 karabinami maszynowymi kalibru 8 mm.
Podsumowanie
Saab J 21 to przykład samolotu, który powstał praktycznie od zera w kraju, który chociaż miał potencjał technologiczny, ale był całkowicie odcięty od szybkiego, wojennego postępu technologicznego. Sam samolot był więc ciekawym tworem techniki, ale niestety nie był tak udany jak powinien. Dodatkowo powolny proces jego projektowania i ostatecznie słabe osiągi sprawiły, że samoloty te miały krótką i spokojną karierę.
Mimo wszystko, Saab 21R zapisał się jednak w historii jako pierwszy szwedzki samolot o napędzie odrzutowym, który zapoczątkował dodatkowo długą linię udanych, szwedzkich samolotów odrzutowych.
