Radzieckie czołgi szybkie BT-2, BT-5 i BT-7

Zanim T-34 stał się najpopularniejszym i najsłynniejszym radzieckim czołgiem, Rosjanie zbudowali serię bardzo oryginalnych czołgów kołowo-gąsienicowych serii BT, opartych na podwoziu zaprojektowanym przez amerykańskiego konstruktora Waltera J. Christiego. Czołgi BT-5 i BT-7 były obok T-26 podstawowymi radzieckimi czołgami na początku II wojny światowej.

Geneza

W latach 20. amerykański konstruktor Walter Christie prowadził prace nad oryginalną koncepcją lekkich czołgów kołowo-gąsienicowych, które miały łączyć w sobie mobilność pojazdów gąsienicowych, z szybkością pojazdów kołowych. Czołgi te miały równocześnie otrzymać lekkie opancerzenie, a ich głównym źródłem ochrony przed pociskami miała być wysoka prędkość.

Koncepcja ta nie spotkała się z aprobatą amerykańskiej armii, która uznała, że czołgi te nie spełniają jej oczekiwań. Christie nie poddał się i dalej próbował znaleźć chętnych na zakup jego czołgów. W 1931 roku ponownie przedstawił on US Army swoją koncepcję w postaci prototypowego czołgu. Tym razem wojsko zamówiło 7 pojazdów, które wykorzystano do testów, ale i tym razem nie przyjęto ich do eksploatacji.

W zaistniałej sytuacji Christie postanowił znaleźć kupców na swój czołg poza Stanami Zjednoczonymi. Wśród chętnych znalazła się Wielka Brytania, Polska i ZSRR. Rozmowy z Wielką Brytanią zaowocowały z czasem powstaniem brytyjskich czołgów szybkich, a rozmowy z Polską zostały zerwane w atmosferze skandalu i oszustwa ze strony amerykańskiego konstruktora, który sprzedał swoją koncepcję Rosjanom.

Warto w tym miejscu dodać, że amerykańskie władze nie wyraziły zgody na sprzedaż czołgów do ZSRR, w związku z czym, Christie sprzedał je jako… ciągniki rolnicze pozbawione uzbrojenia i wież. W takiej formie prototypowe pojazdy trafiły pod koniec 1931 roku do Związku Radzieckiego, gdzie wykorzystano je do opracowania własnych konstrukcji.

Rosjanie zakładali, że nowe czołgi oznaczone jako BT (ros. Быстроходный танк, pol. czołg szybki) będą wykorzystywane równolegle z innymi pojazdami (docelowo czołgami T-26), głównie do prowadzenia działań ofensywnych, szczególnie w trakcie działań w Europie, gdzie sieć dróg była o wiele lepsza niż w ZSRR. Zanim jednak pojazdy wprowadzono do służby, należało je odpowiednio dostosować do rosyjskich potrzeb.

BT-2

Prototypowe czołgi Christiego otrzymały w ZSRR oznaczenie fabryczne BT-1 i posłużyły do zaprojektowania czołgów BT-2, będących w praktyce ich wiernymi kopiami, ale wyposażonymi w radzieckie uzbrojenie i napęd. Prace nad prototypami prowadzono w Charkowskiej Fabryce Parowozów im. Komiternu. Czołgi otrzymały niewielką jednoosobową cylindryczną wieżę z działkiem B-3 kalibru 37 mm lub karabinem maszynowym (zapas amunicji wynosił 92 pocisków do działa i 2709 do karabinów maszynowych. Co istotne, czołgi posiadały jedynie prosty celownik optyczny i dwie szczeliny obserwacyjne, które musiały wystarczyć do namierzania celów.

Ciekawą kwestia był napęd. Rosjanie zainstalowali w swoich czołgach silniki M-5, będące kopią (bez licencji) amerykańskich lotniczych silników Napier Liberty. Praktycznie wszystkie montowane w czołgach silniki były… używane, ponieważ Rosjanie albo kupowali stare amerykańskie silniki, albo składali własne z różnych, pozyskanych części.

W 1932 roku przeprowadzono próby czołgów BT-2, które zakończyły się pełnym sukcesem. Pojazdy spełniały oczekiwania wojskowych i spisywały się całkiem nieźle zarówno podczas jazdy na gąsienicach jak i na kołach. W związku z tym BT-2 trafił do produkcji. Powstało około 610 egzemplarzy w kilku wersjach różniących się wyposażeniem i elementami konstrukcji (różnice były jednak na tyle małe, że nie oznaczano ich jako nowe wersje). Około 260 czołgów uzbrojono w armaty B-3 kalibru 37 mm, a pozostałe czołgi otrzymały jedynie karabiny maszynowe.

Ze względu na całkowicie odmienną konstrukcję od wprowadzanych równolegle do eksploatacji czołgów T-26, czołgi BT-2 wykorzystywano głównie do zadań szkoleniowych i wypracowywania taktyki ich wykorzystania. W trakcie tych działań okazało się, że zainstalowane działko kalibru 37 mm znacząco ustępuję armacie kalibru 45 mm, montowanej w T-26. Jedynymi działaniami bojowymi, w jakich BT-2 wzięły udział, była bitwa nad Chałchin-Goł w 1939 roku. Podobno kilka pojazdów wzięło również udział w inwazji na Polskę we wrześniu 1939 roku, ale ich udział był minimalny. Ostatecznie nieliczne egzemplarze użyto jeszcze w 1941 roku podczas niemieckiej inwazji na ZSRR, ale w tym czasie czołgi te były już całkowicie przestarzałe i bardzo zużyte.

BT-5

Na bazie doświadczeń z eksploatacji czołgów BT-2, radziecka armia postanowiła zamówić ulepszoną wersję tych pojazdów, oznaczoną jako BT-5 (wcześniej powstały eksperymentalne czołgi o fabrycznym oznaczeniu BT-3 i BT-4, które stanowiły podstawę do zaprojektowania nowych czołgów).

BT-5 otrzymał praktycznie taki sam kadłub i napęd, ale zmianie uległa wieża. Zainstalowano nową, znacznie większą wieże o podobnej konstrukcji do wież stosowanych w czołgach T-26 wz. 1933, z działem 20K kalibru 45 mm (zapas amunicji wynosił 115 pocisków). Pierwsze prototypy nie posiadały kosza z tyłu wieży, ale z czasem stał się on standardem. Produkcję czołgów BT-5 rozpoczęto w 1933 roku i szybko zastąpiły one w linii wozy BT-2.

W trakcie produkcji powstało kilka wariantów czołgów BT-5, różniących się przede wszystkim wieżą i dodatkowym wyposażeniem. Powstał również wariant BT-5A, będący czołgiem artyleryjskim, wyposażonym w krótkolufową haubicę kalibru 75 mm. W 1934 roku zbudowano niewielką partię wozów tego typu. Do zakończenia produkcji powstało około 1884 czołgów BT-5 we wszystkich wersjach.

Swój chrzest bojowy BT-5 przeszły w trakcie hiszpańskiej wojny domowej. Rosjanie dostarczyli w 1937 roku 50 wozów siłom republikańskim. Po raz kolejny BT-5 wykorzystano w 1939 roku w bitwie nad Chałchin-Goł oraz podczas inwazji na Polskę. W 1941 roku BT-5 cały czas stanowiły uzbrojenie wielu jednostek liniowych, ale ich stan techniczny był daleki od ideału, ponieważ wykorzystywano je głównie do zadań szkoleniowych. W trakcie walk czołgi te spisały się lepiej od BT-2, głównie dzięki całkiem niezłemu uzbrojeniu, ale bardzo słabe opancerzenie sprawiło, że w ciągu kilku miesięcy walk, większość czołgów została utracona.

BT-7

W 1935 roku rozpoczęto prace nad kolejnym typem czołgu szybkiego rodziny BT, będącym w praktyce rozwinięciem czołgów BT-5. Tym razem nowe wozy oznaczone jako BT-7 miały nieznacznie wzmocniony kadłub i nieco grubsze opancerzenie, nowe wieże, standardowo wyposażone w kosze i nowy silnik, pochodzący z ostatnich wersji produkcyjnych BT-5. Dopiero w 1937 roku opracowano jednak wersję docelową, która weszła do produkcji seryjnej.

Według różnych źródeł, powstało od 2700 czołgów tego typu do… 4965 lub nawet 5328. Andrzej Zasieczny w swojej książce “Czołgi II wojny światowej” podaje liczbę 4613 wyprodukowanych egzemplarzy Historycy nie są zgodni, ponieważ podobieństwo między wozami BT-5 i BT-7 sprawia, że często pojazdy te mylono ze sobą. Niezależnie od danych, BT-7 stały się podstawowymi radzieckimi czołgami szybkimi w 1939 roku, stanowiąc razem z T-26 trzon wojsk pancernych ZSRR.

W porównaniu do wcześniejszych wariantów, BT-7 produkowano w większej liczbie wersji, różniących się zastosowanymi wieżami, wzorowanymi na wieżach z czołgów T-26. Uzbrojenie pozostało takie samo i składało się z działa 20K kalibru 45 mm (zapas amunicji wynosił 178 pocisków w wieży cylindrycznej lub 188 pocisków w wieży stożkowej), ale często instalowano dodatkowy karabin maszynowy w koszu wieży, strzelający do tyłu. Podobnie jak w przypadku BT-5, również i BT-7 produkowano w wersji artyleryjskiej (BT-7A) z haubicą kalibru 76,2 mm.

W latach 1939-1940 wprowadzono do produkcji nową wersję czołgów BT-7, oznaczoną jako BT-7M. Pojazdy te otrzymały nowy silnik wysokoprężny W-2 o mocy 400 KM i nieznacznie zmieniony kadłub (dostosowany do nowej jednostki napędowej). Z braku odpowiedniej liczby silników, część wozów otrzymała jednak stare silniki.

Czołgi BT-7 intensywnie wykorzystywano bojowo od 1938 roku, początkowo podczas starć granicznych z Japonią, a później zarówno w Polsce, jak i Finlandii, gdzie szybko okazało się, że opancerzenie czołgów jest wręcz tragiczne. Sytuacja powtórzyła się w 1941 roku, w trakcie walk z niemieckimi oddziałami pancernymi. Znaczna część czołgów BT-7 została zniszczona w pierwszych miesiącach walk, a pozostałe szybko wycofano z linii i skierowano do jednostek pomocniczych, zwłaszcza stacjonujących na dalekim wschodzie Związku Radzieckiego, gdzie wiele z nich dotrwało do ostatnich miesięcy wojny.

Pewną liczbę czołgów BT-7 zdobyły również oddziały fińskie. Pojazdy naprawiano i wprowadzano do uzbrojenia. Około 18 wozów przezbrojono w brytyjskie haubice kalibru 114 mm. Pojazdy te otrzymały oznaczenie BT-42.

Podsumowanie

W momencie wejścia do eksploatacji czołgi rodziny BT były bardzo nowatorskimi pojazdami. Możliwość poruszania się zarówno na kołach jak i gąsienicach zwiększała możliwości wykorzystania tych pojazdów w walce, ponieważ po pierwsze były one w stanie samodzielnie przemieszczać się na duże odległości, korzystając z dróg, a po drugie w razie utraty gąsienic, mogły one kontynuować walkę poruszając się na kołach. W normalnych warunkach zdjęcie lub założenie gąsienic zajmowało około 30 minut.

Największą wadą czołgów BT było ich bardzo słabe opancerzenie, które w pierwszych wersjach nie zapewniało nawet ochrony przed karabinowymi pociskami przeciwpancernymi. Szybko również okazało się, że duża prędkość wcale nie zapewnia takiej ochrony jak zakładano, ponieważ czołgi te nie posiadały stabilizacji uzbrojenia, umożliwiającej strzelanie podczas jazdy.

Do podobnych wniosków doszli również Brytyjczycy, którzy swoje czołgi krążownicze szybko zaczęli zastępować o wiele lepiej opancerzonymi konstrukcjami. Tak samo stało się w Związku Radzieckim. Na bazie doświadczeń z eksploatacji czołgów rodziny BT opracowano nowy typ czołgów średnich, które do produkcji seryjnej weszły pod oznaczeniem T-34. Pojazdy te stały się szybko najważniejszymi radzieckimi czołgami. Chociaż zachowały one zawieszenie wzorowane na projekcie Christiego, pozbawiono je możliwości poruszania się na kołach bez gąsienic oraz znacząco wzmocniono opancerzenie i uzbrojenie.

Warto dodać, że czołgi rodziny BT posłużyły do opracowania wielu oryginalnych prototypów, wśród których znalazły się m.in. czołgi uzbrojone w wyrzutnie pocisków rakietowych (np. RS-132), czołgi chemiczne, czyli wozy wyposażone w miotacze ognia czołgi saperskie itp. Zarówno BT-5 jak i BT-7 produkowano również w wersjach dowódczych, które wyposażono w radiostację (standardowo czołgi radzieckie w tym okresie nie posiadały radiostacji). Pojazdy te można było odróżnić po charakterystycznej antenie naokoło wieży.

Dane taktyczno-techniczne

	BT-2	BT-5	BT-7
Załoga	3 żołnierzy	3 żołnierzy	3 żołnierzy
Wymiary	długość – 5,6 m szerokość – 2,2 m wysokość – 2,2 m	długość – 5,6 m szerokość – 2,2 m wysokość – 2,3 m	długość – 5,65 m szerokość 2,3 m wysokość – 2,4 m
Masa	11,3 tony	11,5 tony	13,9 tony
Napęd	12-cylindrowy benzynowy silnik M-5 (Liberty) o mocy 400 KM	12-cylindrowy benzynowy silnik M-5 (Liberty) o mocy 400 KM	dwunastocylindrowy benzynowy silnik BM-17T o mocy 450 KM
Prędkość maksymalna	55 km/h	55 km/h	72-86 km/h na drodze lub 50 km/h w terenie
Zasięg	200 km	200 km	375 km
Uzbrojenie	działo kalibru B-3 37 mm i karabin maszynowy DT, kalibru 7,62 mm lub 3 karabiny maszynowe DT, kalibru 7,62 mm	działo kalibru 45 mm i karabin maszynowy DT, kalibru 7,62 mm	działo kalibru 45 mm i 1-3 karabinów maszynowych DT, kalibru 7,62 mm
Opancerzenie	6-22 mm	6-13 mm	6-22 mm
Produkcja	610 egzemplarzy	1884 egzemplarze	2700-5900 egzemplarzy*

* – szczegóły w tekście

Poniższy film dobrze pokazuje możliwości terenowe czołgów serii BT, aczkolwiek część nagrań jest znacząco przyśpieszona.