Przez wiele lat, w Wielkiej Brytanii czołgi dzielone były na lekkie, ciężki i szybkie. Podział ten wynikał z sposobu, w jaki rozwijały się brytyjskie wojska pancerne podczas I wojny światowej. Pierwszy czołgiem szybkim, jaki powstał w Wielkiej Brytanii był Medium Mark A Whippet.
Narodziny czołgu szybkiego
Krótko po debiucie czołgów Mark I na froncie we wrześniu 1916 roku, William Tritton przedstawił (po raz kolejny) pomysł zaprojektowania czołgu pościgowego, który miał zapewniać większe możliwości niż samochody pancerne ale byłby szybszy od czołgów romboidalnych, traktowanych jako czołgi ciężkie. Nowe czołgi miały dysponować większą prędkością i zasięgiem, co umożliwiłoby ich wykorzystanie do działań na tyłach wroga.
Wstępną koncepcję takiego czołgu zatwierdzono 25 listopada 1916 roku, a 21 grudnia rozpoczęto prace nad właściwym pojazdem nazywanym początkowo Tritton Chaser. Aby przyśpieszyć prace, zespół kierowany przez Trittona sięgnął po już sprawdzone rozwiązania. Podwozie wywodziło się z czołgu Little Willie a napęd stanowiły dwa czterocylindrowe silniki Tylor Twin o mocy 45 KM z piętrowych autobusów kursujących w Londynie. Każdy z nich napędzał jedną gąsienicę, a prędkość maksymalna czołgu wzrosła do 13,5 km/h. Zasięg wynosił około 150 km.
Uzbrojenie czołgu stanowiły 4 karabiny maszynowe Lewis (zamienione później na francuskie Hotchkissy, zamontowane w nadbudówce. Załoga liczyła 3 żołnierzy, ale bardzo często zabierano dodatkowego strzelca karabinu maszynowego.
Czołg wyróżniał się również wyglądem, ponieważ jego kadłub miał 6,1 m długości i 2,6 m szerokości, a wraz z znajdującą się w tylnej części nadbudówką wysokość wynosiła 2,75 m. Wstępnie rozważano zainstalowanie obrotowej wieży z samochodu pancernego Rolls-Royce, ale w wozach seryjnych z tego zrezygnowano. Akumulatory i silnik umieszczono z przodu, a przedział załogi z tyłu. Zapewniało to dodatkową ochronę, ponieważ pancerz grubości 14 mm nie należał do najgrubszych.
Pierwszy prototyp ukończono 3 lutego 1917 roku i poddano go próbom, które przebiegły bardzo dobrze. 4 marca marszałek Douglas Haig, mimo braku uprawnień złożył zamówienie na 200 seryjnych czołgów projektu Trittona. W czerwcu 1917 roku dowództwo brytyjskiej armii oficjalnie zatwierdziło to zamówienie, dzięki czemu czołg mógł wejść do produkcji w zakładach Wellington Foundry works of William Foster and Co. Ltd. pod nazwą Medium Mk A. Ze względu na „wysoką prędkość”, czołgi te określano jednak jako tzw. Whippety (od nazwy rasy psów wyścigowych). Warto dodać, że w tym czasie takie określenie stosowano wobec każdego czołgu dysponującego większą prędkością, m.in. francuskich Renault FT.
Eksploatacja
Pierwsze czołgi trafiły do jednostek liniowych dopiero 14 grudnia 1917 roku, czyli w okresie, gdy większość oddziałów odpoczywała po ostatnich ofensywach i nie prowadziła żadnych działań bojowych. Równocześnie zwiększono zamówienie z 200 na 385 czołgów, ale wraz z postępami prac nad innymi projektami czołgów, ograniczono się do oryginalnego zamówienia.
Po raz pierwszy czołgi te wzięły udział w walkach w marcu 1918 roku, bardzo szybko pokazując swoje walory. Dzięki dobrej jak na tamte lata prędkości i zasięgowi, Whippety idealnie nadawały się do atakowania celów na tyłach wroga już po przełamaniu frontu przez cięższe czołgi Mark IV. Podczas bitwy, do której doszło 24 kwietnia jeden Whippet został zniszczony przez niemiecki czołg A7V, w drugiej w historii bitwie pancernej.
Załogi bardzo chwaliły sobie konstrukcję czołgów Medium A, ale równocześnie krytykowały skomplikowany system sterowania dwoma silnikami, utrudniający skręcanie. Kierowcy często decydowali się na zatrzymanie i obrócenie czołgu w miejscu, aby mieć pełną kontrolę nad pojazdem. Jeden z czołgów przebudowano na froncie, instalując w nim silnik z czołgu Mark IV, dzięki czemu wyeliminowano problem sterowania dwoma silnikami i dodatkowo zwiększono osiągi – prędkość maksymalna wzrosła do 45 km/h. Nie zdecydowano się jednak na seryjne modyfikacje. Podczas działań bojowych Whippety okazały się bardzo skuteczne, zwłaszcza w likwidowaniu stanowisk artylerii na tyłach niemieckich linii.
Do końca wojny przetrwała pewna liczba czołgów Medium A, ale ze względu na postępujące prace nad kolejnymi czołgami, przeznaczono je do zadań pomocniczych. Kilkanaście Whippetów trafiło do Irlandii, gdzie wzięły udział w tłumieniu powstania przeciwko Wielkiej Brytanii. Kolejnych kilkanaście czołgów trafiło do Rosji, gdzie wzięły udział w walkach z Bolszewikami. Większość z nich zostało przejętych przez komunistów i po naprawach wykorzystywano je do lat 30.
Japonia zakupiła 4 czołgi Medium A, które zapoczątkowały istnienie japońskich wojsk pancernych. Ponadto Brytyjczycy chcieli sprzedać kilka czołgów Rumunii, ale do transakcji nie doszło. Jednym z ciekawszych użytkowników jednego Whippeta była Południowa Afryka. Oficjalnie czołg miał być wykorzystywany do zadań propagandowych, ale przez pewien czas wykorzystywano go do tłumienia zamieszek. W ciągu kolejnych lat kilkukrotnie pojazd był używany do różnych zadań, aż ostatecznie wyremontowano go i umieszczono w muzeum.
Ogólnie do naszych czasów przetrwało 5 czołgów tego typu. Jeden znajduje się w Bovington, w Wielkiej Brytanii, kolejne w Brukseli, Ontario i Pretorii, a ostatni jest obecnie w Stanach Zjednoczonych i przez lata znajdował się w kolekcji United States Ordnance Museum. Obecnie czeka na renowację.
Podsumowanie
Czołgi Medium Mark A (często nazywane po prostu Medium A, albo Whippet) były całkiem udanymi pojazdami, które miały znaczący wpływ na rozwój tzw. czołgów szybkich w Wielkiej Brytanii. Według założeń, pojazdy te miały być wykorzystywane do działania na tyłach wroga, a nie do wspierania piechoty – to zadanie powierzono czołgom ciężkim.
Podczas II wojny światowej brytyjskie czołgi szybkie pod wieloma względami przypominały standardowe czołgi średnie, używane przez inne armie. Podobnie wyglądało ich zastosowanie bojowe, przez co mimo formalnego podziału, można je traktować jako typowe czołgi średnie. Podobna klasyfikacja pasuje również dla Whippeta.
