Wraz z rozwojem techniki budowy statków, pod koniec XIX wieku wielu konstruktorów zaczęło szukać sposobu na pokonywanie szlaków wodnych skutych lodem. Tak zaczęły rodzić się pierwsze lodołamacze. Za pierwszą jednostkę tego typu, zdolną do pływania w lodach Arktyki uważany jest rosyjski lodołamacz Jermak zbudowany w 1899 roku.
Geneza
XIX wiek przyniósł Rosji znaczące zmiany granic. Kolejne ekspedycje zajmowały tereny w kierunku dalekiego wschodu kontynentu euroazjatyckiego, zagłębiając się w mroźne rejony Syberii. Odkrywane tam surowce naturalne sprawiały, że powstawały kolejne osady, wioski i miasta. Łączono je liniami kolejowymi z większymi miastami, aby umożliwić transport surowców, ale nie było to do końca wydajne, zwłaszcza przy ówczesnej technice kolejowej.
Bardziej opłacalny był transport wodny – szerokimi rzekami przecinającymi Rosję, bądź drogą morską. Szybko jednak pojawił się problem. W okresie zimowym trasy te skuwane były lodem, który uniemożliwiał ich wykorzystanie. Jednym rozwiązaniem było przebijanie się przez lód przy użyciu specjalnych statków. Tak zaczęto projektować pierwsze lodołamacze.
Jednostki te musiały korzystać z napędu parowego, który zapewniał odpowiednią prędkość i możliwość kruszenia lodu, a przede wszystkim musiały dysponować solidnym kadłubem, na tyle wytrzymałym, aby oprzeć się sile lodu. Pierwsze lodołamacze kruszyły lód siłą rozpędu, jednak nie było to idealnym rozwiązaniem, zwłaszcza na dalekiej północy, gdzie grubość lodu dochodziła nawet do 2 m.
Pod koniec XIX wieku rosyjski polarnik, badacz, wojskowy i konstruktor Stiepan Makarow postanowił zaprojektować zupełnie nowy typ lodołamacza, zdolny do kruszenia grubego lodu. Według koncepcji, którą stworzył, lodołamacz miał wpływać na lód dzięki konstrukcji swojego dziobu i kruszyć go swoim ciężarem, a nie przebijać się przez niego siłą rozpędu. Rozwiązanie to było bardziej efektywne i co istotne nie wymagało zastosowania bardzo mocnych silników.
Makarow zebrał zespół, w skład którego weszli m.in. D. Mendelejew, N. J. Jankowski, R. I. Runeberg i F. F. Wrangel. Przygotowali oni w połowie lat 90. XIX wieku projekt nowego lodołamacza, określanego jako jednostka arktyczna, ponieważ Makarow zakładał, że dzięki niej dopłynie na biegun północny. Niestety pojawił się wówczas problem z zbudowaniem tak nowatorskiej jednostki. Żadna z rosyjskich stoczni nie była w stanie podjąć się prac nad lodołamaczem, w związku z tym zamówienie złożono w brytyjskiej stoczni Armstrong Whitworth z Newcastle.
Jermak
Budowę statku rozpoczęto w grudniu 1897 roku, a wodowanie miało miejsce 17 października 1898 roku. Lodołamacz otrzymał nazwę Jermak, na cześć kozackiego atamana Jermaka Timofiejewicza, który podbił dla Rosji Syberię. Po zakończeniu prac wyposażeniowych, jednostka wyruszyła na próby morskie, których punktem kulminacyjnym był rejs do Kronsztadu rozpoczęty na początku 1899 roku. Do portu Jermak dotarł 4 marca 1899 roku po przebiciu się przez lód blokujący Bałtyk. Tego samego dnia podniesiono na nim banderę rosyjskiej floty handlowej. Już 9 marca rozpoczęto jego normalną eksploatację.
Jermak miał 97,5 m długości i wyporność 8730 ton. Napęd stanowiły silniki parowe o mocy 9000 KM, zapewniające prędkość maksymalną 12 węzłów. Lodołamacz wyposażono w 3 śruby napędowe. Załoga liczyła 102 oficerów i marynarzy. Cechą charakterystyczną statku był kształt kadłuba, który przystosowano do wpływania na lód i kruszenia go pod ciężarem kadłuba. W związku z tym dziób miał charakterystyczny kształt, a sam kadłub ukształtowano tak, aby w razie utknięcia w lodzie, nie doszło do zgniecenia kadłuba.
Jeszcze w tym samym roku Jermak odbył rejs w kierunku bieguna północnego, docierając od Spitsbergenu. W drodze powrotnej zawinął do Wielkiej Brytanii w celu usunięcia usterek zauważonych podczas rejsu. W listopadzie 1899 roku lodołamacz brał udział w akcji uwolnienia pancernika obrony wybrzeża Generał Admirał Apraksin, który wpadł na mieliznę u brzegów wyspy Gogłand w Zatoce Fińskiej. Operację tę uwieczniono na zdjęciach. W 1900 roku Jermak po raz kolejny ratował okręt wojenny, tym razem ratując nowo-zbudowany krążownik Gromoboj. W okresie od 1899 roku do 1911 roku Jermak przez ponad 1000 dni przebywał w morzu, pływając w bardzo trudnych warunkach pogodowych. Jego głównym rejonem działania był w tym czasie Bałtyk.
Podczas I wojny światowej lodołamacz wykorzystywany był głównie przez Flotę Bałtycką, a najważniejszym zadaniem, które wykonał było torowanie drogi okrętom Floty Bałtyckiej podczas ich ewakuacji z Tallina i Helsinek do Kronsztadu w okresie od lutego do kwietnia 1918 roku. W okresie międzywojennym Jermak po raz pierwszy zaczął regularnie pływać na tzw. Północnej Drodze Morskiej, wspierając statki poruszające się między tamtejszymi portami.W 1934 roku operował na Morzu Karskim i Morzu Łaptiewów, a w 1938 roku uczestniczył w akcji ratunkowej i ewakuacji załogi stacji dryfującej „Biegun Północny” na Morzu Grenlandzkim.
II wojnę światową Jermak spędził na Bałtyku, wspierając działania obronne w Leningradzie. W tym czasie poddano go modernizacji, w ramach której zainstalowano uzbrojenie obronne w postaci 2 dział kalibru 102 mm, 2 dział kalibru 76,2 mm oraz 4 działek kalibru 45 mm i kilku karabinów maszynowych. Dopiero w czerwcu 1944 roku wrócił do normalnej służby w ramach floty cywilnej. Po wojnie, 26 marca 1949 roku statek otrzymał Order Lenina za swoje zasługi podczas Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej.
Wysłużony lodołamacz powoli nie nadawał się do dalszej eksploatacji, w związku z czym w latach 50. zaczęto zastanawiać się nad jego dalszym losem. Z racji jego olbrzymiego znaczenia historycznego rozważano zachowanie go jako statku-muzeum, ale ostatecznie planów tych nie zrealizowano. Wycofano go z eksploatacji w 1963 roku wraz z rozpoczęciem regularnej eksploatacji lodołamacza Lenin o napędzie atomowym. Rok później, w 1964 roku historyczny lodołamacz Jermak został zezłomowany. Jego tradycje przejął lodołamacz Jermak zbudowany w 1974 roku i eksploatowany do 2021 roku.
Podsumowanie
Jermak uznawany jest za pierwszy w historii prawdziwy lodołamacz oraz pierwszy lodołamacz przystosowany do pływania w wodach Arktyki. Nie jest to pierwszy lodołamacz, ale jest jedna z pierwszych jednostek oceanicznych przystosowanych do kruszenia lodu. Chociaż nie udało się go zachować do naszych czasów, przetrwał nieco młodszy lodołamacz Krasin zbudowany w 1916 roku.
