Brytyjski niszczyciel czołgów Archer (dokładniej samobieżne działo przeciwpancerne 17pdr Valentine, Mk I Archer) to jeden z bardziej oryginalnych pojazdów bojowych wykorzystywanych bojowo przez Brytyjczyków podczas II wojny światowej (nie licząc Dziwadeł Hobarta). Wyróżniało go umieszczenie armaty w otwartym stanowisku, skierowanym do… tyłu pojazdu.
Geneza
Na początku II wojny światowej podstawowym artyleryjskim uzbrojeniem przeciwpancernym brytyjskiej armii były działa kalibru 40 mm (2pdr) oraz 57 mm (6pdr). Mimo swojej skuteczności, szybko stało się jasne, że nie będą one skuteczne wobec coraz lepszych niemieckich czołgów. W związku z tym pod koniec 1940 roku (jeszcze zanim działa 6pdr weszły do eksploatacji na większą skalę) rozpoczęto prace nad nową, znacznie potężniejszą armatą przeciwpancerną kalibru 76,2 mm (17pdr).
Pierwsze egzemplarze nowej armaty w wersji holowanej trafiły na front na początku 1943 roku i szybko zyskały popularność, głównie ze względu na swoją skuteczność. Mimo to siedemnastofuntówki miały jedną zasadniczą wadę – ze względu na swoje rozmiary musiały być holowane przez pojazdy, co utrudniało ich wykorzystanie podczas działań ofensywnych.
Z racji tego, że Alianci przejęli inicjatywę na froncie w 1943 roku, problem ten należało szybko rozwiązać. Rozpoczęto zakrojony na szeroką skalę program adaptacji potężnej armaty do zastosowania w pojazdach, zarówno jako uzbrojenie czołgów (co wymagało znacznego dostosowania mechanizmów zamkowych jak i znalezienia odpowiedniego nosiciela) jak i samobieżnych dział przeciwpancernych.
Prace nad różnymi pojazdami uzbrojonymi w nowe armaty prowadzono równolegle, aby jak najszybciej przezbroić oddziały pancerne w nowe armaty (głównym powodem przyśpieszenia prac było pojawienie się niemieckich czołgów PzKpfw VI Tiger). Montaż armaty w wieżach czołgów był trudnym zadaniem, ponieważ wymagał odpowiedniego dostosowania samej armaty jak i nosicieli (ostatecznie armaty 17pdr trafiły na uzbrojenie czołgów Sherman Firefly, A34 Comet, A30 Challenger, A41 Centurion oraz niszczycieli czołgów Achilles i kilku pojazdów prototypowych).
O wiele łatwiejszym rozwiązaniem było zainstalowanie nowej armaty w pojeździe bezwieżowym. Rozważano wykorzystanie kadłubów przestarzałych pojazdów, takich jak Crusader i Valentine oraz czołgów ciężkich Churchill. Ostatecznie zdecydowano się na kadłub czołgu Valentine, ponieważ był on cały czas w produkcji (wykorzystywano go m.in. w działach samobieżnych Bishop) oraz dysponował odpowiednimi parametrami. Tak rozpoczęto prace nad samobieżnym działem przeciwpancernym Archer.
Self Propelled 17pdr, Valentine Mk I, Archer
Do budowy nowego niszczyciela czołgów (Brytyjczycy nigdy nie stosowali określenia „niszczyciel czołgów” tylko „samobieżne działo przeciwpancerne”) wykorzystano pozbawiony wieży kadłub czołgu Valentine, w którym w przedniej części umieszczono otwarte stanowisko bojowe z armatą kalibru 76,2 mm skierowaną do tyłu pojazdu. Takie umieszczenie uzbrojenia podyktowane było kwestią wagi samej armaty i odrzutu działa po strzale.
Co istotne, stanowisko kierowcy nie uległo zmianie, co podczas działań bojowych okazało się problemem, ponieważ zamek działa po strzale mógł go uderzyć. W związku z tym kierowca musiał wychodzić z swojego stanowiska podczas strzelania. Brytyjska Armia zamówiła łącznie 800 nowych niszczycieli czołgów, ale do końca wojny zbudowano jedynie 655 (lub 665) egzemplarzy.
Archer miał 6,7 m długości i ważył 15 ton. Napęd stanowił sześciocylindrowy silnik GMC 6-71 o mocy 192 KM, zapewniający prędkość maksymalną 32 km/h po drogach i 13 km/h w terenie, oraz zasięg 230 km po drogach. Uzbrojenie składało się z armaty QF 17pdr kalibru 76,2 mm z zapasem 39 naboi, oraz pomocniczego karabinu maszynowego Bren. Pancerz pojazdu miał od 14 do 60 mm grubości. Otwarte stanowisko bojowe nie miało dachu, ale po wojnie część pojazdów otrzymała zadaszenie.
Mimo dosyć oryginalnego umieszczenia armaty, załogi polubiły Archery, głównie ze względu możliwość szybkiego zmienienia pozycji po strzale. Skuteczność armaty 17pdr nie podlegała wątpliwości, jednak sam Archer miał kilka wad, z których największymi była ciasnota w przedziale bojowym i brak defensywnego uzbrojenia przeciwko piechocie (załoga dysponowała rkm-em Bren, jednak nie był on montowany w jarzmie.
Mimo to nowe pojazdy intensywnie wykorzystywano bojowo od października 1944 roku (produkcję seryjną rozpoczęto w drugiej połowie 1943 roku, jednak zanim powstała odpowiednia liczba wozów, a załogi przeszły szkolenie, musiało minąć kilka miesięcy). Archery brały udział w walkach zarówno we Włoszech jak i Europie Zachodniej. Po wojnie Archery trafiły m.in do jednostek Brytyjskiej Armii Renu (BOAR), a 200 pojazdów sprzedano Egiptowi, który wykorzystywał je do końca lat 50.
Archery nie odegrały bardzo istotnej roli w walkach, ponieważ były pojazdami tymczasowymi (chociaż do służby weszły równolegle z bardziej dopracowanymi pojazdami uzbrojonymi w armaty 17pdr). Mimo to wykazały się skutecznością zarówno podczas II wojny światowej jak i w 1956 roku w Egipcie podczas walk z Izraelem.
