Zaprojektowany i produkowany od 1941 roku amerykański czołg średnie M3 Lee (a dokładnie Medium Tank M3) powstał na podstawie analizy działań wojennych we Francji. Czołg ten był rozwiązaniem przejściowym, zanim amerykańska armia wprowadziła do uzbrojenia czołgi średnie M4 Sherman. Mimo zaprojektowania w bardzo krótkim czasie w oparciu o nie do końca dobre wytyczne, M3 Lee był pierwszym nowoczesnym czołgiem amerykańskiej armii.
Geneza
W dniu wybuchu II wojny światowej amerykańska armia nie posiadała znaczących sił pancernych, a wykorzystywane czołgi prezentowały raczej mizerną wartość bojową. Teoretycznie największą wartość bojową miały czołgi średnie M2, jednak w praktyce były to pojazdy przestarzałe i niedostosowane do warunków ówczesnego pola walki. Gdy w 1940 roku niemiecka armia dokonała inwazji na Francję, Amerykanie przeanalizowali przebieg konfliktu i na tej podstawie przygotowali wytyczne dla nowego czołgu średniego.
Wnioski z walk we Francji wskazywały na potrzebę wprowadzenia do eksploatacji czołgu średniego uzbrojonego w armatę kalibru 75 mm w wieży. Prace nad czołgiem ruszyły natychmiast, ale wiadomo było, że zanim czołg będzie gotowy do produkcji, należy znaleźć rozwiązanie tymczasowe. Prace nad takim przejściowym pojazdem ruszyły w lipcu 1940 roku, czyli zaledwie kilka dni po zajęciu Francji.
Uznano, że najlepszym rozwiązaniem będzie wykorzystanie czołgu średniego M2 jako bazy, ale obudowanej nowym nadwoziem. Ze względu na brak doświadczenia amerykańskich fabryk w budowie czołgów, zwłaszcza w kwestii budowy wież mieszczących armatę kalibru 75 mm, uznano, że najlepszym rozwiązaniem będzie umieszczenie armaty 75 mm w kadłubie, a w wieży umieszczenie działka kalibru 37 mm.
Nie było to najlepszym rozwiązaniem, ale amerykańskie fabryki były w stanie szybko rozpocząć produkcję takiego czołgu. Równocześnie Amerykanie odrzucili brytyjską propozycję produkcji w USA czołgów zaprojektowanych w Wielkiej Brytanii. W tej sytuacji Brytyjczycy wstępnie zgodzili się na zakup amerykańskich czołgów.
M3 Lee/Grant
Prace nad czołgiem przebiegły w rekordowo szybkim tempie. Już w marcu 1941 roku gotowy był projekt nowego czołgu, który otrzymał oznaczenie Medium Tank M3. W kwietniu zbudowano równolegle w trzech fabrykach – American Locomotive Company, Baldwin Locomotive Works i Detroit Tank Arsenal 3 prototypy czołgu. Po ich przetestowaniu, w sierpniu 1941 roku ruszyła produkcja seryjna czołgów w wspomnianych fabrykach oraz w zakładach Pressed Steel Car Company i Pullman-Standard Car Company (docelowo produkcja miała ruszyć również w zakładach Lima Locomotive Co. ale z powodu problemów z zakończeniem produkcji wcześniej zamówionych lokomotyw, produkcji M3 Lee nigdy nie rozpoczęto i od razu rozpoczęto produkcję czołgów M4 Sherman).
Gdy tylko dostępne były pierwsze finalne plany czołgu, zapoznali się z nimi przedstawiciele brytyjskiej armii. Wykazali oni szereg wad konstrukcyjnych czołgu wymagających poprawy. Ogólnie w ich ocenie M3 był raczej kiepskim czołgiem, ale z braku innych alternatyw, zgodzili się na ich zakup pod warunkiem opracowania zmodyfikowanej wersji. Wśród zalecanych modyfikacji wskazano potrzebę opracowania nowej wieży z wnęką na radio (amerykańskie czołgi miały radio w kadłubie), bez wieżyczki z karabinem maszynowym obecnej w amerykańskiej wersji i umieszczonej na dachu wieży z działem kalibru 37 mm. Dodatkowo zalecano zmianę techniki budowy i wyeliminowanie nitów w konstrukcji kadłuba. Uwzględniające część brytyjskich wytycznych czołgi otrzymały nazwę M3 Grant. W tym miejscu należy dodać, że oficjalnie Amerykanie swoje czołgi określali jako Medium Tank M3, ale dla Brytyjczyków oznaczenie to było mylące i zbyt podobne do oznaczenia czołgów lekkich M3. W związku z tym w Wielkiej Brytanii czołgi zaczęły otrzymywać nazwy własne – Lee dla wersji amerykańskiej i Grant dla brytyjskiej. Nazwy te przyjęły się z czasem jako oficjalnie stosowane oznaczenie tych czołgów.
W toku produkcji M3 wprowadzano drobne modyfikacje, głównie usprawniające konstrukcję i eliminujące wykryte wady czołgu. Łącznie zbudowano 6258 egzemplarzy M3 we wszystkich wersjach. 2887 czołgów trafiło do Wielkiej Brytanii. 777 trafiło do Australii, a 1386 wysłano do ZSRR, jednak tylko 957 dotarło (resztę utracono wraz z przewożącymi je statkami). Pozostałe wykorzystywane były przez amerykańską armię.
Czołgi M3 Lee swój chrzest bojowy przeszły w Afryce Północnej podczas bitwy pod Gazelą w okresie od 26 maja do 21 czerwca 1942 roku. Ogólnie spisały się dobrze, chociaż zwrócono uwagę na ich dużą wysokość, która zwłaszcza w Afryce sprawiała, że były łatwym celem. Na plus zaliczono silne uzbrojenie pozwalające na atakowanie niemieckich czołgów poza ich zasięgiem i dosyć dobry pancerz (w tym czasie w Afryce podstawowymi czołgami Afrika Korps były głównie czołgi PzKpfw III z armatami kalibru 50 mm oraz PzKpfw IV z krótkolufowymi armatami kalibru 75 mm). Kolejna zaletą była jakość wykonania, trwałość i niezawodność czołgów M3.
Szybko jednak sytuacja uległa zmianie. Gdy tylko na froncie zaczęły pojawiać się niemieckie czołgi PzKpfw IV z długolufowymi armatami kalibru 75 mm, M3 Lee/Grant stały się dla nich łatwym łupem. Dodatkowo od samego początku M3 zwalczane były przez armaty przeciwpancerne kalibru 88 mm. W związku z tym chociaż wykorzystywano je do końca kampanii afrykańskiej, po jej zakończeniu alianckie M3 przeniesiono do drugorzędnych zadań bądź wysłano do Indii i Birmy, gdzie wykorzystywano je w walkach z Japończykami. Nie wykorzystano ich (poza wersjami specjalistycznymi) w walkach we Francji lub we Włoszech.
Wysłane do ZSRR czołgi M3 Lee bardzo szybko zostały uznane za nieodpowiednie do służby liniowej. Rosjanie krytykowali zwłaszcza ich słaby pancerz – na froncie wschodnim nagromadzenie cięższych dział przeciwpancernych było większe niż w Afryce, a ponadto walki toczono na mniejszych dystansach, na których pancerz M3 Lee nie zapewniał tak dobrej ochrony). Praktycznie w 1943 roku większość z nich wycofano do drugorzędnych jednostek.
Czołgi wykorzystywane w walkach na Dalekim Wschodzie pozostawały w eksploatacji aż do końca wojny, gdyż nawet w 1945 roku były wystarczające do zwalczania japońskich czołgów. Dysponowały od nich lepszym uzbrojeniem, a posiadany pancerz wystarczał przy starciach z nielicznymi japońskimi czołgami bądź działami przeciwpancernymi. Dodatkowo zastosowanie dwóch armat było przydatne do zwalczania umocnień.
Konstrukcja i wersje
Czołgi M3 Lee/Grant miały 5,65 m długości, 2,72 m szerokości i 3,12 m wysokości (M3 Lee, M3 Grant był nieznacznie niższy). Masa czołgu wynosiła 27 ton. Napęd stanowił silnik Wright-Continental R975 EC2 o mocy 400 KM, zapewniający prędkość maksymalną 42 km/h na drogach i 26 km/h w terenie. Zasięg wynosił 193 km. Uzbrojenie składało się z armaty M2/M3 kalibru 75 mm w kadłubie (z zapasem 46 pocisków) oraz armaty M5/M6 kalibru 37 mm w wieży (z zapasem 178 pocisków). Dodatkowo czołgi posiadały od 2 do 4 karabinów maszynowych kalibry 7,62 mm Załoga liczyła początkowo 7 żołnierzy, ale z czasem zmniejszono ja do 6. Pancerz czołgów był nitowany i miał grubość 51 mm z przodu i 38 mm po bokach kadłuba oraz wieży.
Istniało kilka wersji, które nieznacznie się między sobą różniły. M3 był podstawową wersją czołgu, najliczniej produkowaną. M3A1 Lee miał częściowo odlewane elementy kadłuba, ale nigdy nie wykorzystano ich bojowo. M3A2 miał spawany kadłub, ale zbudowano zaledwie 12 egzemplarzy. M3A3 wyposażono w silnik diesla i usunięto boczny właz wejściowy. Czołgi te trafiły głównie na eksport do Brazylii. M3A4 miał zmienioną konstrukcję kadłuba oraz silnik Chrysler A57. M3 Grant I był podstawową wersją produkowaną dla brytyjskiej armii – nie posiadał wieżyczki z karabinami maszynowymi. M3 Grant II był zmodyfikowanym czołgiem M3A3 i M3A5.
Ponadto powstało wiele pojazdów specjalistycznych – wozów ewakuacyjnych, ciągników, pojazdów amunicyjnych itp. Jedną z ciekawszych wersji był pojazd o nazwie CDL – Canal Defence Light, w którym w miejsce wieży z działem kalibru 37 mm umieszczono potężny reflektor. Podwozie czołgów M3 Lee wykorzystano natomiast do budowy kanadyjskich czołgów Ram, a także dział samobieżnych M7 Priest.
Podsumowanie
Czołg M3 Lee był pojazdem przejściowym do czasu rozpoczęcia produkcji czołgów średnich M4 Sherman. Chociaż w teorii był znaczącym rozwinięciem idei czołgów średnich M2, w praktyce był całkowicie nową konstrukcją. Był to pojazd opracowany w oparciu o doświadczenia pierwszych miesięcy II wojny światowej, w związku z czym z jednej strony łączył wcześniejsze doświadczenia i koncepcje, ale połączone z potrzebami nowego pola walki, na którym to czołgi stanowiły trzon oddziałów ofensywnych.
W 1941 i 1942 roku były to całkiem niezłe czołgi, zwłaszcza w Afryce, ale już od 1943 roku były całkowicie przestarzałe. W związku z tym ich rola w jednostkach bojowych szybko malała. Przenoszono je do drugorzędnych zadań i ról i stopniowo wycofywano z eksploatacji.
Tym co wyróżnia te czołgi to bardzo krótki czas potrzebny na ich zaprojektowanie. W ciągu zaledwie 9 miesięcy powstał czołg, który nie wymagał specjalnych poprawek i mógł trafić na front w dużych ilościach. Zaprojektowanie czołgów M3 Lee było swoistym pokazem możliwości amerykańskiego przemysłu, który szybko przestawił się z produkcji cywilnej na wojenną. Dodatkowo produkcja tych czołgów była dobrym treningiem przed rozpoczęciem masowej produkcji czołgów M4 Sherman.
