Pod koniec lat 90. XIX wieku wraz z rozwojem techniki powstał nowy typ okrętów wojennych – niszczyciele. Okręty te były rozwinięciem torpedowców i przeznaczone były do zadań rozpoznawczych oraz zwalczania torpedowców. Pierwsza tego typu jednostka weszła do służby w Royal Navy, a Carska Rosja była drugim krajem, który zamówił takie okręty. Pierwszym rosyjskim niszczycielem był Sokoł.
Geneza
Pod koniec XIX wieku szybki rozwój okrętów pancernych sprawił, nowe jednostki często stawały się przestarzałe krótko po wejściu do służby, a często nawet zanim weszły do służby. Rozwój artylerii nie nadążał za rozwojem opancerzenia. Z drugiej strony rozwijane równolegle uzbrojenie torpedowe szybko osiągnęło poziom, który sprawił, że było ono w stanie zniszczyć nawet najcięższe okręty wojenne.
Tanie w produkcji torpedowce stanowiły świetną alternatywę dla dużych, drogich i trudnych w produkcji okrętów liniowych. W związku z tym wiele flot inwestowało duże środki w rozwój tego typu okrętów. Równocześnie zaczęto więc szukać sposobów zwalczania torpedowców. Tak na przełomie XIX i XX wieku narodził się nowy typ okrętów wojennych – niszczyciele torpedowe, które z czasem stały się po prostu niszczycielami. Szybkie, dobrze uzbrojone, większe od torpedowców, miały osłaniać okręty liniowe i zwalczać torpedowce, próbujące podejść na odległość potrzebną do wystrzelenia torpedy. Dodatkowo jednostki te dysponując większym zasięgiem od torpedowców mogły wykonywać zadania rozpoznawcze, a dla mniejszych flot stanowiły świetną alternatywę dla droższych w produkcji krążowników.
Pionierami w dziedzinie rozwoju tego typu jednostek była Wielka Brytania i stocznia Yarrow Shipbuilders, która zaczęła budować w 1892 roku dwa przyszłe niszczyciele dla Royal Navy. Okręty HMS Havock i HMS Hornet weszły do służby w 1894 roku. Brytyjczycy nie byli jednak zainteresowani dalszym rozwojem takich okrętów, zwłaszcza w stoczni Yarrow Shipbuilders. W tym miejscu pojawili się Rosjanie, którzy szukali okrętów, które mogłyby zapewnić osłonę okrętom liniowym przed torpedowcami. Projekt stoczni Yarrow Shipbuilders zyskał ich zainteresowanie, w związku z czym Rosjanie zamówili prototyp swojego pierwszego niszczyciela, który otrzymał nazwę Sokoł.
Sokoł – Prytkij- skromny początek
Zamówienie na okręt zostało złożone 30 maja 1894 roku, a stępkę położono już w listopadzie. Koszt okrętu oszacowano na 36 000 funtów (współcześnie około 4,36 mln funtów). Okręt pod wieloma względami przypominał brytyjskie jednostki, ale był od nich lżejszy z powodu zastosowania lżejszych stopów stali. Wodowanie okrętu miało miejsce 22 sierpnia 1895 roku. Okręt był w większości wyposażony w tym czasie, więc natychmiast skierowano go na próby, podczas których osiągnął prędkość 30,28 węzłów, stając się jednym z najszybszych okrętów wojennych na świecie.
Po zakończeniu prac, już w październiku okręt wszedł do służby w rosyjskiej flocie i popłynął do Kronsztadu. Rosjanie byli tak zadowoleni z osiągów jednostki, że postanowili zamówić 26 kolejnych niszczycieli (formalnie okręty te klasyfikowano w Rosji wówczas torpedowce, a dopiero w 1907 roku sklasyfikowano je jako niszczyciele). Pod naciskiem rosyjskiego przemysłu, okręty zamówiono jednak w rosyjskich stoczniach, przez co ich osiągi był dalekie od zakładanych. W związku z tym chociaż wszystkie okręty klasyfikowano jako typ Sokoł, to zbudowany w Wielkiej Brytanii okręt różnił się od nich osiągami i uzbrojeniem. W swojej pierwotnej konfiguracji miał 58 m długości i wyporność 220-240 ton. Napęd stanowiły dwa silniki parowe zapewniające maksymalną prędkość operacyjną 29 węzłów. Uzbrojenie początkowo składało się z jednej armaty kalibru 75 mm, 3 działek kalibru 47 mm i dwóch pojedynczych wyrzutni torped kalibru 380 mm z zapasem 6 torped. Załoga liczyła 54 oficerów i marynarzy.
22 marca 1902 roku zmieniono nazwę Sokoła na Prytkij (zmieniono wówczas nazwy wszystkich niszczycieli typu Sokoł). Na podstawie wniosków z przegranej wojny rosyjsko-japońskiej, niszczyciel poddano modernizacji w ramach której usunięto działka 47 mm i zastąpiono je jedną armatą kalibru 75 mm, a wyrzutnie torped kalibru 380 mm zastąpiono większymi kalibru 457 mm. W tej formie okręt kontynuował służbę, ale szybko okazał się przestarzały. Warto dodać, że wykorzystywano go podczas testu latawców obserwacyjnych, zdolnych do przenoszenia ludzi, które miały służyć do prowadzenia obserwacji meteorologicznej.
Podczas I wojny światowej najpierw przeklasyfikowano go na „okręt łącznikowy” a następnie przeklasyfikowano go na trałowiec, usuwając wyrzutnie torped i instalując wyposażenie do usuwania min. Dodatkowo okręt mógł przenosić wówczas 10 min. W trakcie wojny Prytkij wykorzystywany był na Bałtyku, głównie w zatoce Fińskiej. Podczas rewolucji październikowej jego załoga stanęła po stronie bolszewików, a w 1918 roku ponownie zamieniono go w niszczyciel instalując wyrzutnie torped. Służąc w bolszewickiej flocie, okręt wspierał działania przeciwko Białym, a następnie wysłano go na Wołgę, którą dopłynął aż do Morza Kaspijskiego, gdzie wspierał odziały bolszewickie w walce z wojskami azerbejdżańskimi w 1920 roku. Ostatecznie wysłużony i przestarzały okręt został wycofany z eksploatacji i zezłomowany w sierpniu 1922 roku. Pozostałe okręty typu Sokoł spotkał podobny los.
Podsumowanie
Sokoł-Prytkij był w momencie wejścia do służby jednym z najnowocześniejszych okrętów wojennych na świecie, a na pewno jednym z najszybszych. Niestety szybko stał się ofiarą postępu, przez co po zaledwie kilku latach był już przestarzały. Zbudowane na jego podstawie w Rosji kolejne niszczyciele jeszcze szybciej stały się przestarzałe, głównie z powodu słabszych osiągów i gorszego wykonania. Mimo to okręt ten zapisał się w historii jako jeden z pierwszych niszczycieli.
