Powstanie Warszawskie (1944)

Data 1 sierpnia 1944 roku jest jedną z najważniejszych w współczesnej historii Polski. Tego dnia, o godzinie 17.00 rozpoczęło się Powstanie Warszawskie. Zbrojne wystąpienie Armii Krajowej, mające na celu przejęcie kontroli nad okupowaną przez Niemców Warszawą. Niestety powstanie to zakończyło się klęską.

Powstanie Warszawskie jest jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Polski. Gdyby zakończyło się powodzeniem, historia naszego kraju mogłaby wyglądać zupełnie inaczej. Niestety z powodu splotu wielu czynników politycznych i militarnych, niechęci władz radzieckich do struktur Państwa Podziemnego oraz błędów popełnionych przez zarówno powstańców jak i rząd na uchodźstwie, Powstanie Warszawskie poniosło klęskę.

Mimo upływu lat, wydarzenie to cały czas budzi emocje, a historycy spierają się w jego ocenie. Jednak niezależnie od strony sporu, należy uznać, że był to wielki i patriotyczny zryw, którego cele były szczytne choć nie do końca możliwe do osiągnięcia. Powstańcy wykazali się jednak wielką odwagą i poświęceniem, ale zapłacili za to wyjątkowo wysoką cenę.

Geneza

Po przegranej wojnie obronnej w 1939 roku, w Polsce zaczęły powstawać liczne organizacje zbrojne, które podejmowały walkę partyzancką z okupującymi kraj oddziałami niemieckimi. Już 27 września 1939 roku działalność rozpoczęło Polskie Państwo Podziemne, potajemnie pełniące obowiązki władz krajowych. Równocześnie powołano siły zbrojne Państwa Podziemnego – w postaci organizacji o nazwie Służba Zwycięstwu Polski, przemianowanej 13 listopada na Związek Walki Zbrojnej. 14 lutego 1942 roku organizację tę przemianowano na Armię Krajową.

Oddziały partyzanckie działające w Polsce były jednymi z największych w okupowanej Europie. Niestety pod względem uzbrojenia i wyszkolenia, jedynie niektóre oddziały prezentowały wyraźną wartość bojową. Mimo to w 1943 roku, gdy sytuacja na froncie wyraźnie wskazywała na zbliżającą się klęskę III Rzeszy, władze Państwa Podziemnego i dowództwo Armii Krajowej podjęły decyzję o przygotowaniu planów ogólnopolskiego powstania.  Jego celem miało być przejmowanie kontroli nad krajem wraz z nadejściem oddziałów radzieckiej Armii Czerwonej.

Ze względu na negatywne i często wrogie nastawienie władz radzieckich do oddziałów AK (chociaż oddziały Armii Czerwonej często współpracowały z AK), pomysł ogólnopolskiego powstania upadł gdy na okupowane terytoria Polski weszły pierwsze oddziały radzieckie. Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku dowództwo AK podjęło jednak decyzję o rozpoczęciu przygotowań do zorganizowania powstania w Warszawie.

Jego celem miało być przejęcie kontroli nad miastem, dzięki czemu władze Polskiego Państwa Podziemnego, związane z Rządem Polskim w Londynie, mogłyby powitać oddziały Armii Czerwonej, tym samym pokazując swoją legitymację do sprawowania władzy nad krajem. Cel ten był istotny z powodu powołania przez ZSRR „władz polskich” w postaci Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Organizacja ta, w pełni zależna od Moskwy miała przejąć kontrolę nad krajem po jego wyzwoleniu przez Armię Czerwoną.

W ostatnich tygodniach lipca 1944 roku dowodzący Armią Krajową generał Tadeusz „Bór” Komorowski przeprowadził serię spotkać z przedstawicielami władz Państwa Podziemnego oraz dowódcami oddziałów AK w Warszawie, w celu przedyskutowania pomysłu rozpoczęcia powstania.

Sytuacja na froncie wydawała się wówczas bardzo korzystna, ponieważ oddziały niemieckie poniosły znaczne straty, a Armia Czerwona szybko posuwała się w kierunku Warszawy. Uznano, że warunki pozwalają, a wręcz wymuszają rozpoczęcie powstania. Dodatkowo rosnąca aktywność komunistycznej partyzantki, oraz działania propagandowe ze strony ZSRR sprawiały, że wśród cywilów rosła chęć przeprowadzenia akcji zbrojnej przeciwko okupantom.

Po przekazaniu tych informacji władzom polskim w Londynie, 31 lipca podjęto decyzję o rozpoczęciu powstania. Walki miały rozpocząć się 1 sierpnia o godzinie 17.00 – godzinie W. Niestety z powodu problemów komunikacyjnych rozkazy dotarły do oddziałów AK dopiero rankiem 1 sierpnia, przez co nie wszystkie oddziały zdążyły się przygotować do działań.

Przebieg powstania

Początek walk

Walki rozpoczęły się dokładnie o planowanej godzinie, ale ze względu na problemy logistyczne i komunikacyjne, jedynie połowa oddziałów AK została zmobilizowana. Dodatkowo, nie udało się dostarczyć całego posiadanego przez Armię Krajową uzbrojenia (którego i tak było za mało). Do walki w pierwszych godzinach stanęło około 1500-3500 uzbrojonych powstańców (rozbieżność w liczbach spowodowana jest chaosem organizacyjnym panującym w trakcie walk). Wsparcie zapewniło kilka tysięcy powstańców i cywilów nie posiadających uzbrojenia.

Uzbrojenie

Oddziały Armii Krajowej w Warszawie nie należały do najlepiej uzbrojonych. Aktywne działania niemieckie sprawiły, że na początku 1944 roku utracono część magazynów uzbrojenia i amunicji. dodatkowo znaczna część wyposażenia została wcześniej przekazana oddziałom prowadzącym działania poza miastem.

Według danych AK, 1 sierpnia powstańcy dysponowali 3846 pistoletami, 2629 karabinami, 657 pistoletami maszynowymi, 145 karabinami maszynowymi, 47 ciężkimi karabinami maszynowymi, 29 karabinami przeciwpancernymi i granatnikami PIAT, 16 moździerzami, 2 działkami przeciwpancernymi, 30 miotaczami ognia, 43 971 granatami ręcznymi, 416 granatami przeciwpancernymi, 12 000 butelek zapalających i 1266 kg materiałów wybuchowych.

Tylko część uzbrojenia dostarczono walczącym oddziałom. W trakcie walk prowadzono produkcję improwizowanego uzbrojenia oraz starano się zdobyć jak najwięcej wyposażenia na oddziałach niemieckich. W ręce powstańców wpadły ostatecznie 2 czołgi PzKpfw V Panther, niszczyciel czołgów Jagdpanzer 38(t) Hetzer, 2 transportery opancerzone SdKfz 251 i kilka mniejszych pojazdów. Zbudowano również improwizowany samochód pancerny Kubuś.

Wybuch powstania zaskoczył liczący około 13 tyś. żołnierzy niemiecki garnizon w Warszawie (który spodziewał się podjęcia przez AK działań, ale nie w tym momencie i nie na taką skalę). Mimo to, powstańcom nie udało się opanować wszystkich planowanych celów, a poniesione straty były bardzo dotkliwe. Jedynie na Starym Mieście powstańcy osiągnęli wyraźne sukcesy. Istotną z punktu widzenia propagandowego zdobyczą był gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego Prudential, najwyższy ówcześnie budynek w mieście.

Już 2 sierpnia Niemcy rozpoczęli akcje odwetowe na mieszkańcach Warszawy, dokonując licznych egzekucji. Były one stałym elementem działań niemieckich oddziałów zwalczających Powstanie Warszawskie. Równocześnie, przywódca III Rzeszy, Adolf Hitler nakazał zrównanie miasta z ziemią. Rozpoczęto także pospieszne formowanie oddziałów, które miały wesprzeć niemiecki garnizon w Warszawie.

W kolejnych dniach sytuacja w mieście była bardzo dynamiczna. Oddziały AK otrząsnęły się po porażce w walkach pierwszego dnia, głównie dzięki wsparciu ze strony mieszkańców miasta. Niestety słabe uzbrojenie i brak koordynacji działań między oddziałami sprawiły, że często mające przewagę liczebną oddziały AK nie były w stanie pokonać niemieckich żołnierzy.

Gdy walki w mieście stawały się coraz bardziej intensywne, Rząd Polski w Londynie rozpoczął działania polityczne mające na celu zapewnienie wsparcia powstańcom. Niestety mimo wsparcia ze strony premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, nie udało się uzyskać zgody na przerzucenie do Polski 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej (niezależnie od woli politycznej, operacja taka była prawie niewykonalna i na pewno spowodowałaby olbrzymie straty wśród spadochroniarzy).

4 sierpnia nad miastem pojawiły się pierwsze nieliczne alianckie samoloty transportowe z zaopatrzeniem, ale każdy lot kończył się olbrzymimi stratami. W związku z tym stopniowo ograniczano ilość eskadr, które miały prowadzić zrzuty.

Początkowo dowództwo AK zakładało, że powstanie trwać będzie kilka dni (zgromadzone zaopatrzenie miało starczyć na 2-3 dni intensywnych walk), a operacje zaczepne miały zakończyć się po 14 dniach. W połowie sierpnia było już jednak pewne, że walki będą trwały znacznie dłużej. Oddziały powstańcze zajęły liczne dzielnice i budynki w mieście, ale nie tworzyły one dużych wolnych od oddziałów niemieckich obszarów.