Powstanie Warszawskie (1944)

Data 1 sierpnia 1944 roku jest jedną z najważniejszych w współczesnej historii Polski. Tego dnia, o godzinie 17.00 rozpoczęło się Powstanie Warszawskie. Zbrojne wystąpienie Armii Krajowej, mające na celu przejęcie kontroli nad okupowaną przez Niemców Warszawą. Niestety powstanie to zakończyło się klęską.

Powstanie Warszawskie jest jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Polski. Gdyby zakończyło się powodzeniem, historia naszego kraju mogłaby wyglądać zupełnie inaczej. Niestety z powodu splotu wielu czynników politycznych i militarnych, niechęci władz radzieckich do struktur Państwa Podziemnego oraz błędów popełnionych przez zarówno powstańców jak i rząd na uchodźstwie, Powstanie Warszawskie poniosło klęskę.

Mimo upływu lat, wydarzenie to cały czas budzi emocje, a historycy spierają się w jego ocenie. Jednak niezależnie od strony sporu, należy uznać, że był to wielki i patriotyczny zryw, którego cele były szczytne choć nie do końca możliwe do osiągnięcia. Powstańcy wykazali się jednak wielką odwagą i poświęceniem, ale zapłacili za to wyjątkowo wysoką cenę.

Geneza

Po przegranej wojnie obronnej w 1939 roku, w Polsce zaczęły powstawać liczne organizacje zbrojne, które podejmowały walkę partyzancką z okupującymi kraj oddziałami niemieckimi. Już 27 września 1939 roku działalność rozpoczęło Polskie Państwo Podziemne, potajemnie pełniące obowiązki władz krajowych. Równocześnie powołano siły zbrojne Państwa Podziemnego – w postaci organizacji o nazwie Służba Zwycięstwu Polski, przemianowanej 13 listopada na Związek Walki Zbrojnej. 14 lutego 1942 roku organizację tę przemianowano na Armię Krajową.

Oddziały partyzanckie działające w Polsce były jednymi z największych w okupowanej Europie. Niestety pod względem uzbrojenia i wyszkolenia, jedynie niektóre oddziały prezentowały wyraźną wartość bojową. Mimo to w 1943 roku, gdy sytuacja na froncie wyraźnie wskazywała na zbliżającą się klęskę III Rzeszy, władze Państwa Podziemnego i dowództwo Armii Krajowej podjęły decyzję o przygotowaniu planów ogólnopolskiego powstania.  Jego celem miało być przejmowanie kontroli nad krajem wraz z nadejściem oddziałów radzieckiej Armii Czerwonej.

Ze względu na negatywne i często wrogie nastawienie władz radzieckich do oddziałów AK (chociaż oddziały Armii Czerwonej często współpracowały z AK), pomysł ogólnopolskiego powstania upadł gdy na okupowane terytoria Polski weszły pierwsze oddziały radzieckie. Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku dowództwo AK podjęło jednak decyzję o rozpoczęciu przygotowań do zorganizowania powstania w Warszawie.

Jego celem miało być przejęcie kontroli nad miastem, dzięki czemu władze Polskiego Państwa Podziemnego, związane z Rządem Polskim w Londynie, mogłyby powitać oddziały Armii Czerwonej, tym samym pokazując swoją legitymację do sprawowania władzy nad krajem. Cel ten był istotny z powodu powołania przez ZSRR “władz polskich” w postaci Polskiego Komitetu Wyzwolenia narodowego. Organizacja ta, w pełni zależna od Moskwy miała przejąć kontrolę nad krajem po jego wyzwoleniu przez Armię Czerwoną.

W ostatnich tygodniach lipca 1944 roku dowodzący Armią Krajową generał Tadeusz “Bór” Komorowski przeprowadził serię spotkać z przedstawicielami władz Państwa Podziemnego oraz dowódcami oddziałów AK w Warszawie, w celu przedyskutowania pomysłu rozpoczęcia powstania.

Sytuacja na froncie wydawała się wówczas bardzo korzystna, ponieważ oddziały niemieckie poniosły znaczne straty, a Armia Czerwona szybko posuwała się w kierunku Warszawy. Uznano, że warunki pozwalają, a wręcz wymuszają rozpoczęcie powstania. Dodatkowo rosnąca aktywność komunistycznej partyzantki, oraz działania propagandowe z strony ZSRR sprawiały, że wśród cywilów rosła chęć przeprowadzenia akcji zbrojnej przeciwko okupantom.

Po przekazaniu tych informacji władzom polskim w Londynie, 31 lipca podjęto decyzję o rozpoczęciu powstania. Walki miały rozpocząć się 1 sierpnia o godzinie 17.00 – godzinie W. Niestety z powodu problemów komunikacyjnych rozkazy dotarły do oddziałów AK dopiero rankiem 1 sierpnia, przez co nie wszystkie oddziały zdążyły się przygotować do działań.

Przebieg powstania

Początek walk

Walki rozpoczęły się dokładnie o planowanej godzinie, ale ze względu na problemy logistyczne i komunikacyjne, jedynie połowa oddziałów AK została zmobilizowana. Dodatkowo, nie udało się dostarczyć całego posiadanego przez Armię Krajową uzbrojenia (którego i tak było za mało). Do walki w pierwszych godzinach stanęło około 1500-3500 uzbrojonych powstańców (rozbieżność w liczbach spowodowana jest chaosem organizacyjnym panującym w trakcie walk). Wsparcie zapewniło kilka tysięcy powstańców i cywilów nie posiadających uzbrojenia.

Uzbrojenie

Oddziały Armii Krajowej w Warszawie nie należały do najlepiej uzbrojonych. Aktywne działania niemieckie sprawiły, że na początku 1944 roku utracono część magazynów uzbrojenia i amunicji. dodatkowo znaczna część wyposażenia została wcześniej przekazana oddziałom prowadzącym działania poza miastem.

Według danych AK, 1 sierpnia powstańcy dysponowali 3846 pistoletami, 2629 karabinami, 657 pistoletami maszynowymi, 145 karabinami maszynowymi, 47 ciężkimi karabinami maszynowymi, 29 karabinami przeciwpancernymi i granatnikami PIAT, 16 moździerzami, 2 działkami przeciwpancernymi, 30 miotaczami ognia, 43 971 granatami ręcznymi, 416 granatami przeciwpancernymi, 12 000 butelek zapalających i 1266 kg materiałów wybuchowych.

Tylko część uzbrojenia dostarczono walczącym oddziałom. W trakcie walk prowadzono produkcję improwizowanego uzbrojenia oraz starano się zdobyć jak najwięcej wyposażenia na oddziałach niemieckich. W ręce powstańców wpadły ostatecznie 2 czołgi PzKpfw V Panther, niszczyciel czołgów Jagdpanzer 38(t) Hetzer, 2 transportery opancerzone SdKfz 251 i kilka mniejszych pojazdów. Zbudowano również improwizowany samochód pancerny Kubuś.

Odrestaurowany improwizowany samochód pancerny Kubuś

Wybuch powstania zaskoczył liczący około 13 tyś. żołnierzy niemiecki garnizon w Warszawie (który spodziewał się podjęcia przez AK działań, ale nie w tym momencie i nie na taką skalę). Mimo to, powstańcom nie udało się opanować wszystkich planowanych celów, a poniesione straty były bardzo dotkliwe. Jedynie na Starym Mieście powstańcy osiągnęli wyraźne sukcesy. Istotną z punktu widzenia propagandowego zdobyczą był gmach Towarzystwa Ubezpieczeniowego Prudential, najwyższy ówcześnie budynek w mieście.

Już 2 sierpnia Niemcy rozpoczęli akcje odwetowe na mieszkańcach Warszawy, dokonując licznych egzekucji. Były one stałym elementem działań niemieckich oddziałów zwalczających Powstanie Warszawskie. Równocześnie, przywódca III Rzeszy, Adolf Hitler nakazał zrównanie miasta z ziemią. Rozpoczęto również pospieszne formowanie oddziałów, które miały wesprzeć niemiecki garnizon w Warszawie.

W kolejnych dniach sytuacja w mieście była bardzo dynamiczna. Oddziały AK otrząsnęły się po porażce w walkach pierwszego dnia, głównie dzięki wsparciu ze strony mieszkańców miasta. Niestety słabe uzbrojenie i brak koordynacji działań między oddziałami sprawiły, że często mające przewagę liczebną oddziały AK nie były w stanie pokonać niemieckich żołnierzy.

Gdy walki w mieście stawały się coraz bardziej intensywne, Rząd Polski w Londynie rozpoczął działania polityczne mające na celu zapewnienie wsparcia powstańcom. Niestety mimo wsparcia ze strony premiera Wielkiej Brytanii, Winstona Churchilla, nie udało się uzyskać zgody na przerzucenie do Polski 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej (niezależnie od woli politycznej, operacja taka była prawie niewykonalna i na pewno spowodowałaby olbrzymie straty wśród spadochroniarzy).

4 sierpnia nad miastem pojawiły się pierwsze nieliczne alianckie samoloty transportowe z zaopatrzeniem, ale każdy lot kończył się olbrzymimi stratami. W związku z tym stopniowo ograniczano ilość eskadr, które miały prowadzić zrzuty.

Początkowo dowództwo AK zakładało, że powstanie trwać będzie kilka dni (zgromadzone zaopatrzenie miało starczyć na 2-3 dni intensywnych walk), a operacje zaczepne miały zakończyć się po 14 dniach. W połowie sierpnia było już jednak pewne, że walki będą trwały znacznie dłużej. Oddziały powstańcze zajęły liczne dzielnice i budynki w mieście, ale nie tworzyły one dużych wolnych od oddziałów niemieckich obszarów.