de Havilland Comet – pierwszy komercyjny odrzutowiec pasażerski

Pod koniec lat 40. samoloty wyposażone w silniki tłokowe zaczęły ustępować miejsca maszynom z silnikami odrzutowymi. Zarówno w lotnictwie wojskowym jak i cywilnym nowy rodzaj napędu zrewolucjonizował lotnictwo. Pierwszym komercyjnym samolotem pasażerskim z napędem odrzutowym był de Havilland Comet. Niestety jego historia była tragiczna, zwłaszcza na początku eksploatacji.

Geneza

Historia Cometa sięga połowy lat 40. Jeszcze w trakcie trwania działań wojennych w Wielkiej Brytanii swoją działalność rozpoczęła specjalna komisja nazwana Brabazon Commitee. Jej celem było opracowanie planów rozwoju lotnictwa cywilnego w Wielkiej Brytanii już po zakończeniu wojny.

Efektem prac komisji było powstanie kilku samolotów, z których na szczególną uwagę zasługują dwa – Type I, czyli Bristol Brabazon i Type IV (który ostatecznie ujrzał światło dzienne jako de Havilland Comet) – więcej informacji o komisji można znaleźć w artykule poświęconym Bristolowi Brabazon. Według pierwotnych założeń samoloty te miały się uzupełniać, przy czym Type IV miał być średniej wielkości odrzutowym samolotem pasażerskim do obsługi głównie tras europejskich. Ostatecznie samolot ten przejął rolę swojego większego brata oznaczonego jako Type I.

Prace nad maszyną ruszyły już w 1944 roku w zakładach de Havilland. Do 1947 roku prowadzono prace koncepcyjne w ramach których stworzono kilka często oryginalnych projektów nowego samolotu pasażerskiego. Testowano zarówno wersję dwuogonową, w układzie kaczka i przypominającej latające skrzydło.

Ostatecznie w grudniu 1947 roku przyjęto do dalszych prac wariant znacznie bardziej klasyczny i wielokrotnie większy od pierwotnego samolotu, który otrzymał oznaczenie fabryczne DH 106 Comet. Szefem zespołu projektowego został Ronald Bishop a wśród inżynierów biorących udział w pracach było dwóch Polaków – Franciszek Jokiel i Stanisław Prauss.

Samolot, który zrewolucjonizował lotnictwo

Zespół konstrukcyjny otrzymał wyjątkowo trudne zadanie, ponieważ nikt wcześniej nie zaprojektował i nie wprowadził do służby tak dużego samolotu odrzutowego i to jeszcze cywilnego. Comet miał latać szybciej i wyżej niż dotychczasowe samoloty tej klasy. Już na etapie testów napotkano problemy, z którymi nikt wcześniej nie miał styczności – np. nagrzewanie się przedniej części kadłuba i skrzydeł w trakcie lotów z wysoką prędkością.

Przez 3 lata inżynierowie de Havillanda testowali poszczególne elementy samolotu w specjalnych tunelach aerodynamicznych oraz na samolotach testowych. Intensywność podejmowanych testów była nieporównywalnie większa niż w przypadku starszych samolotów pasażerskich. Konstruktorzy wiedzieli, że nowy samolot narażony będzie na znacznie większe siły niż dotychczasowe konstrukcje.

Co istotne de Havilland postawił wszystko na jedną kartę. Kosztowne i skomplikowane prace nad Cometem prowadzono z perspektywą jednego zamówienia na 2 prototypy i 8 maszyn seryjnych dla linii BOAC. Kolejne zamówienia miały się pojawić dopiero po udanym debiucie nowatorskiego samolotu.

Ostatecznie pierwszy prototyp Cometa zaprezentowano w połowie 1949 roku. Samolot miał całkowicie metalową konstrukcję i układ dolnopłata z czterema silnikami turboodrzutowymi zamontowanymi w skrzydłach. Kadłub ciśnieniowy zaprojektowano tak, aby stawiał jak najmniejszy opór, a silniki wkomponowano w skrzydła aby poprawić właściwości aerodynamiczne.

Oblot Cometa miał miejsce 27 lipca 1949 roku na lotnisku Hatfield Aerodrome. Lot trwał 31 minut, a za sterami zasiedli John Cunnigham i drugi pilot Harold Waters. Ponadto na pokładzie znaleźli się inżynier pokładowy John Wilson i Frank Reynolds oraz obserwator, Tony Fairbrother. Wyniki pierwszych prób były bardzo dobre, ale kilka elementów wymagało poprawy – min. podwozie w którym zrezygnowano z dużych pojedynczych kół na rzecz czterokołowych wózków, będących współcześnie standardem.

W 1950 roku oblatano drugi prototyp. Obie maszyny intensywnie testowano, aby mieć pewność, że konstrukcja jest gotowa do produkcji seryjnej. Już w trakcie prób zaczęły spływać pierwsze zamówienia zagraniczne. Co ciekawe, większość odbiorców była bardziej zainteresowana rozwiązaniami technicznymi zastosowanymi w Comecie, niż jego eksploatacją. Na przełomie lat 40. i 50. zarówno Kanadyjczycy jak i Francuzi i Amerykanie prowadzili prace nad własnymi odrzutowymi samolotami pasażerskimi. Comet został jednak ukończony jako pierwszy, dlatego stanowił znakomitą bazę doświadczeń dla innych konstruktorów.

W 1951 roku uznano, że konstrukcja samolotu jest już całkowicie dopracowana i możliwe jest rozpoczęcie produkcji seryjnej. Z racji prowadzonych prac rozwojowych pierwsze seryjne samoloty oznaczono jako Comet 1. Pierwszym odbiorcą były brytyjskie linie BOAC, które otrzymały swój egzemplarz 8 kwietnia 1952 roku a pierwszy komercyjny lot miał miejsce już 2 maja 1952 roku.

Kariera w cieniu tragedii

Pierwsze miesiące eksploatacji Cometów były znakomite. Samoloty dysponowały osiągami, o których inne maszyny mogły tylko pomarzyć. Skróceniu uległ czas podróży na najważniejszych europejskich trasach a komfort w jakim przewożono pasażerów był wyjątkowy. Przykładowo lot z Rzymu do Londynu trwał 2 godziny i 15 minut, natomiast starsze samoloty zwykle potrzebowały 4 godzin na pokonanie tej trasy.

Od października 1952 roku zaczęto dostarczać pierwsze samoloty dla użytkowników zagranicznych (oznaczano je jako Comet 1A). Na początku 1953 roku w eksploatacji było 17 maszyn. Gdziekolwiek Comety się pojawiały, budziły olbrzymie zainteresowanie mediów i pracowników lotnisk. Niestety olbrzymi sukces jaki rysował się przed Cometem prysł na skutek serii tragicznych katastrof.

26 października 1952 roku podczas startu z lotniska Ciampino we Włoszech Comet należący do linii BOAC rozbił się podczas startu. Jedna osoba została ranna a maszyna nadawała się tylko do kasacji. W trakcie badań przyczyn wypadku uznano, że pilot popełnił błąd i doprowadził do przeciągnięcia.

Kolejna katastrofa, tym razem tragiczna miała miejsce 3 marca 1953 roku. Comet 1A należący do linii CPA rozbił się podczas startu z lotniska Karaczi. Zginęło 14 osób. 25 czerwca doszło do kolejnego wypadku. Comet 1A należący do linii UAT rozbił się podczas startu z lotniska w Dakarze. W obu przypadkach komisje badające wypadki uznały, że winę ponoszą piloci, którzy zbyt gwałtownie startowali, doprowadzając do utraty siły nośnej i przeciągnięcia.

2 maja 1953 roku doszło do jeszcze jednej katastrofy. Comet linii BOAC w trakcie lotu natrafił na silną burzę i spadł do morza kilka minut po starcie z lotniska Kalkucie. Zginęli wszyscy pasażerowie i załoga – 37 osób. 10 stycznia 1954 roku kolejny Comet należący do BOAC spadł do morza niedaleko Elby, krótko po starcie z lotniska w Rzymie. Zginęło 35 osób.

Z morza wydobyty większość fragmentów samolotów i dokładnie przebadano. Komisja nie znalazła jednak żadnych przyczyn katastrof. Uziemione 23 marca Comety wróciły więc do lotów. Niestety już 8 kwietnia kolejna maszyna rozbiła się po starcie z lotniska w Rzymie, a wszyscy na pokładzie zginęli.

Sytuacja była podejrzana, ponieważ ilość katastrof jak na tak krótki okres była stanowczo za duża. Dodatkowo załoga samolotu Lockheed Constellation, które leciała niedaleko Cometa, który rozbił się w kwietniu, zauważyła na niebie eksplozję. Po raz kolejny uziemiono wszystkie Comety i przerwano produkcję nowych maszyn. Rozpoczęto bardzo drobiazgowe śledztwo. Pewne było tylko to, że za katastrofami stoi problem z samolotem. Pierwsze próby na 4 wytypowanych maszynach rozpoczęto już 12 kwietnia.

Przeprowadzono tzw. testy niszczące, poddając dwa z samolotów działaniu ekstremalnych warunków i symulując długotrwałą eksploatację. Jeden z samolotów umieszczono w specjalnym zbiorniku wodnym, w którym zasymulowano około 1830 lotów. W trakcie jednej z prób w basenie kadłub bardzo gwałtownie rozszczelnił się. Analizy wykazały, że wielokrotne zmiany ciśnienia symulujące starty i lądowania doprowadziły do zmęczenia konstrukcji kadłuba.

Okazało się, że zastosowane blachy poszycia były za cienkie i pękały w okolicach narożników prostokątnych okien. Zastosowana konstrukcja była odpowiednia dla maszyn latających na wysokościach do 6000 metrów i z mniejszymi prędkościami, ale nie dla znacznie szybszych i latających na wyższych wysokościach Cometów. Co istotne, aby wyeliminować problem wystarczyło zastosować grubszą blachę i okna z zaokrąglonymi narożnikami.

Natychmiast podjęto decyzję o sprowadzeniu wszystkich uziemionych maszyn do Wielkiej Brytanii. Loty prowadzono na mniejszych wysokościach i z przerwami, aby nie narażać konstrukcji maszyn na zmęczenie.

Szybka przebudowa i jeszcze szybszy koniec

Większość sprowadzonych Cometów 1 zezłomowano, natomiast kilka egzemplarzy przebudowano do dalszych testów. Nie był to jednak koniec samolotu. Na podstawie stworzonych już wcześniej planów kolejnych wersji Cometa stworzono wariant uwzględniający wszystkie wnioski z śledztwa i badań oraz pierwszych lat eksploatacji. Samolot otrzymał oznaczenie Comet 4.

Prace nad Cometem 4 trwały do 1958 roku (wcześniej, 27 sierpnia 1953 roku miał miejsce oblot wersji testowej Cometa oznaczonej Comet 2, a 19 lipca 1954 roku oblot wersji Comet 3). Model Comet 2 był maszyną testową, natomiast Comet 3 miał być jej rozwinięciem, ale został zastąpiony wersję Comet 4.

Pierwszy lot Cometa 4 miał miejsce 27 kwietnia 1958 roku. Samolot różnił się od wcześniejszych wersji innym układem kabiny, pozwalającym na zabranie znacznie większej ilości pasażerów oraz nieco większymi wymiarami oraz co oczywiste solidniejszą konstrukcją z nowymi oknami z zaokrąglonymi narożnikami.

Niestety pod koniec lat 50. mimo znaczącego dopracowania konstrukcji Comet ustępował pod względem osiągów nowszym konstrukcjom, zwłaszcza Boeingowi 707 (oblatany 20 grudnia 1957 roku) i Douglasowi DC-8 (oblatany 30 maja 1958 roku). W związku z tym już w 1959 roku linie BOAC zaczęły stopniowo wycofywać bardzo młode Comety 4. Ostatecznie linie BOAC całkowicie pozbyły się Cometów w listopadzie 1965 roku.

Wiele maszyn sprzedano i przekazano mniejszym przewoźnikom, którzy wykorzystywali je do 1981 roku. Ostatni lot Cometa miał jednak miejsce dopiero 14 marca 1997 roku, kiedy to Comet 4C o numerze XS235 i nazwie własnej Canopus wykonał ostatni lot testowy dla British Ministry of Technology.

Legendarny Comet

Łącznie zbudowano 116 Cometów we wszystkich wersjach. Samoloty te w momencie pojawienia się zrewolucjonizowały podróże lotnicze. Były szybsze, wygodniejsze i bardziej ekonomiczne niż samoloty z silnikami tłokowymi. Niektórzy sugerują nawet, że w 1949 roku Comet wyprzedzał swoje czasy.

Niestety seria katastrof spowodowana po prostu brakiem wiedzy inżynierów odpowiedzialnych za projekt sprawiła, że Comety zmarnowały swój najlepszy czas, a gdy wreszcie ich konstrukcja została dopracowana, konkurencyjne samoloty przejęły rynek.

Co ciekawe, wielu inżynierów zastanawia się dlaczego de Havilland zdecydował się na wykorzystanie prostokątnych okien. Nie było tajemnicą, że takie okna znacząco osłabiają konstrukcję, zwłaszcza w przypadku samolotów odrzutowych, narażonych na znacznie większe siły niż starsze maszyny.

Jedną z specjalnych wersji Cometa była odmiana dla użytkowników wojskowych, oznaczona jako Hawker Siddeley Nimrod. Zbudowano 49 maszyn tego typu, które wykorzystywano do 2011 roku. Samoloty te znacząco różniły się konstrukcją od Cometów.