Zakończenie II wojny światowej (1945)

W nocy 7 maja 1945 roku w Reims, w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych w Europie został podpisany akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. Akt wszedł w życie 8 maja o godzinie 23:01. Dzień ten uznaje się za zakończenie II wojny światowej w Europie, ale nie był to koniec wojny, ponieważ dopiero 2 września 1945 roku podpisano akt kapitulacji Japonii kończący definitywnie działania wojenne.

Początek klęski III Rzeszy

Mimo wręcz spektakularnych sukcesów niemieckiej armii w pierwszych latach wojny, w 1942 roku sytuacja zaczęła ulegać zmianie. Włączenie się Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie Aliantów (po ataku na Pearl Harbor 7 grudnia 1941 roku) sprawiło, że potężna i całkowicie niezagrożona żadnymi atakami amerykańska gospodarka mogła wesprzeć zarówno Aliantów Zachodnich jak i ZSRR.W krótkim czasie potężna amerykańska machina przemysłowa zaczęła produkować olbrzymie ilości uzbrojenia, co pozwoliło na utworzenie potężnej armii, która mogła działać na wielu frontach na raz.

Punktem kulminacyjnym w działaniach wojennych była bitwa o Stalingrad, trwająca od 23 sierpnia 1942 roku do 2 lutego 1943 roku. W wyniku zaciętych i krwawych walk, w trakcie których miasto zostało praktycznie zrównane z ziemią, wojska radzieckie odniosły zwycięstwo całkowicie rozbijając oddziały niemieckie i wspierające je oddziały z innych państw. Od tego momentu szala zwycięstwa zaczęła się stopniowo przechylać na stronę Aliantów. Kolejne niemieckie ofensywy nie przynosiły zakładanych rezultatów, a wojska sowieckie na froncie wschodnim coraz skuteczniej odzyskiwały utracone wcześniej tereny. Również w Afryce Północnej wojska alianckie odniosły sukces pokonując połączone wojska niemieckie i włoskie.

Dzięki tym sukcesom możliwe było utworzenie 10 lipca 1943 roku drugiego frontu w Europie. Miało to miejsce na Sycylii we Włoszech. Już 3 września 1943 roku wojska alianckie wylądowały w kontynentalnej części Włoch i rozpoczęły marsz w kierunku Rzymu. W tym samym czasie miała miejsce bitwa na łuku kurskim, która pozwoliła wojskom radzieckim całkowicie odzyskać inicjatywę na froncie wschodnim. Gdy 6 czerwca 1944 roku w ramach Operacji Overlord wojska alianckie wylądowały w Normandii we Francji, uruchamiając trzeci front, klęska III Rzeszy była już bliska, ale nie przesądzona. Niemieckie oddziały cofały się na całym froncie, ale były jeszcze na tyle zorganizowane, że stawiały zacięty opór. 14 sierpnia 1944 roku utworzono czwarty front w południowej Francji.

16 grudnia 1944 roku Niemcy przeprowadzili ostatnią dużą ofensywę, atakując wojska alianckie w Ardenach. Mimo początkowych sukcesów, już 25 stycznia 1945 roku operacja zakończyła się całkowitą klęską niemieckiej armii. Zużywszy ostatnie posiadane rezerwy, niemiecka armia nie była już w stanie stawiać oporu w takim stopniu, aby spowolnić Aliantów i armię radziecką. W desperackiej próbie obrony kraju pod broń powołano dosłownie wszystkich obywateli, tworząc improwizowane oddziały Volkssturmu (oficjalnie już 25 września 1944 roku rozpoczęto tworzenie tej formacji, ale dopiero pod koniec wojny zaczęto do niej wcielać dosłownie wszystkich). Formacja ta nie była jednak w stanie pokonać regularnych oddziałów wojskowych.

Wraz z wyraźnie widoczną perspektywą zakończenia wojny, w dniach od 4 do 11 lutego 1945 roku w Liwadii niedaleko Jałty na Krymie odbyła się Konferencja jałtańska. Wzięli w niej udział Józef Stalin, Winston Churchill i Franklin Delano Roosevelt. Jej celem było uzgodnienie kluczowych kwestii dotyczących kapitulacji III Rzeszy i ewentualnego podziału kraju po wojnie. Ponadto Józef Stalin zgodził się rozpocząć działania przeciwko Japonii, aby przyśpieszyć jej kapitulację w Azji.

Na podstawie decyzji podjętych w Jałcie, Alianci Zachodni zdecydowali się nie dążyć do szturmu na Berlin, pozostawiając jego zdobycie armii radzieckiej. Decyzja ta podyktowana była chęcią obniżenia strat, zwłaszcza, że Berlin miał się znaleźć w radzieckiej strefie okupacyjnej (chociaż sam miał być podzielony na część zachodnią i wschodnią). Ponadto Stalin naciskał, aby to jego wojska zajęły stolicę III Rzeszy. Spodziewając się zaciętych walk, Alianci Zachodni woleli, aby to na ZSRR spadł ciężar walk.

Operacja berlińska

16 kwietnia 1945 roku wojska radzieckie wspierane przez oddziały polskie rozpoczęły tzw. Operację berlińską, czyli szturm na stolicę III Rzeszy. W operacji wzięło udział 2,5 mln żołnierzy radzieckich i polskich (około 185 tys.), wspieranych przez 6250 czołgów i dział samobieżnych, 7500 samolotów i 41,6 tys. dział i moździerzy. Siły niemieckie liczyły zaledwie 767 tys. żołnierzy (w tym wielu cywilów siłą wcielonych do wojska, pozbawionych wyszkolenia i uzbrojenia), 1500 czołgów, 2200 samolotów i 9300 dział i moździerzy. Należy jednak pamiętać, że stan niemieckiego uzbrojenia i sprawność zwłaszcza samolotów były już w tym okresie bardzo słabe, więc nie wszystkie wymienione siły były zdolne do walki.

Przytłaczająca przewaga liczebna i materiałowa, oraz wyczerpanie zarówno niemieckiej armii jak i ludności cywilnej, sprawiły, że już 21 kwietnia radziecka artyleria była w stanie ostrzeliwać całe miasto. 22 kwietnia zajęta została dzielnica Weissensee, dzień później Köpenick, a 24 kwietnia radzieckie oddziały ruszyły w kierunku centrum miasta. Ofensywa była nastawiona na unicestwienie obrońców, w związku z czym dochodziło do wielu brutalnych aktów przemocy wobec ludności cywilnej. Rosjanie w ten sposób odpowiadali na okrucieństwo wojsk niemieckich podczas walk na terytorium ZSRR, zwłaszcza w 1941 roku.

Pierścień wokół Berlina został zamknięty 25 kwietnia, a 30 kwietnia radzieccy żołnierze po raz pierwszy zawiesili sztandar na budynku Reichstagu. Tego samego dnia, przywódca III Rzeszy, Adolf Hitler, przebywający w swoim bunkrze w podziemiach gmachu Starej Kancelarii Rzeszy popełnił samobójstwo. Kilka dni wcześniej, 27 kwietnia we Włoszech został pojmany a następnie rozstrzelany Benito Mussolini.

Sztandar nad Reichstagiem

Po raz pierwszy radzieccy żołnierze zawiesili sztandar nad zniszczonym budynkiem Reichstagu 30 kwietnia 1945 roku o godzinie 22:40. Dokonał tego Kazach, lejtnant Rakymżan Koszkarbajew. Sztandar został jednak zdjęty przez Niemców, którzy cały czas walczyli wewnątrz budynku. Nie wykonano również żadnego zdjęcia sztandaru, ponieważ całą operację przeprowadzono w nocy.

Dopiero 2 maja po oczyszczeniu budynku grupa żołnierzy zainscenizowała moment zatknięcia sztandaru na dachu budynku. Słynne zdjęcie wykonane przez Jewgienija Chałdieja przedstawia Abdułchaka Ismaiłowa z Dagestanu, Leonida Goryczewa z Mińska i Aleksieja Kowalowa z Kijowa. To właśnie Kowalow miał zawiesić sztandar, ale w niektórych źródłach spotkać można informację, że dokonał tego Grigorij Bułatow z Słobodskiego.

Dokładne informacje o tożsamości żołnierzy nie są w pełni potwierdzone, ponieważ radziecka propaganda starała się wyidealizować całe to wydarzenie.

Co istotne, zdjęcie Chałdieja zostało przed publikacją wyretuszowane, ponieważ na nadgarstku żołnierza zatykającego sztandar widoczne były dwa zegarki (prawdopodobnie skradzione), co nie pasowało do radzieckiej propagandy. Zegarki zostały usunięte, a do zdjęcia został dodatkowo dodany dym, aby zwiększyć jego dramatyzm. Taka fotografia została oficjalnie opublikowana 13 maja 1945 roku w czasopiśmie Ogoniok.

Po latach niektórzy historycy zasugerowali, że żołnierz nie miał dwóch zegarków, tylko zegarek i kompas, co było częstą praktyką wśród radzieckich żołnierzy. Nie ma jednak potwierdzenia tej wersji i cały czas za bardziej prawdopodobną uznaje się wersję o dwóch zegarkach, ponieważ radzieccy żołnierze (nie tylko) często kradli zegarki cywilom, żołnierzom bądź zabierali zabitym. Były to bowiem wartościowe i łatwe do zabrania łupy wojenne.

Kapitulacja III Rzeszy

Wraz z śmiercią Hitlera, władzę w Niemczech przejął Karl Dönitz. Oficjalnie informację tę ogłoszono 1 maja, a dzień później dowodzący niemieckimi oddziałami w Berlinie, generał Helmuth Weidling ogłosił kapitulację garnizonu i miasta. 4 maja w kwaterze marszałka Bernarda Montgomer’ego niemiecki admirał Hans-Georg von Friedeburg podpisał akt kapitulacji wojsk niemieckich w północno-zachodnich Niemczech, Danii i Holandii. Akt wszedł w życie 5 maja o godzinie 8:00 rano.

Dzień później, 6 maja Karl Dönitz wysłał generała Alfreda Jodla do Reims, gdzie miał negocjować warunki kapitulacji III Rzeszy. Niemcy chcieli podpisać akt kapitulacji jedynie z Aliantami zachodnimi, aby móc ewakuować swoje wojska na zachód i poddać się bardziej przewidywalnym Amerykanom i Brytyjczykom. Niemiecka propozycja została jednak odrzucona przez generała Eisenhowera, który zgodnie z postanowieniami konferencji w Casablance zażądał od Niemców bezwarunkowej kapitulacji. Generał Jodl po rozmowie z Dönitzem otrzymał pełnomocnictwo do podpisania takiego aktu.

7 maja 1945 roku o godzinie 2:41, w Reims w zachodniej Francji, w kwaterze głównej dowodzonych przez gen. Dwighta D. Eisenhowera Alianckich Sił Ekspedycyjnych w Europie został podpisany akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy. W imieniu Aliantów akt podpisał generał Walter Bedell Smith oraz generał Iwan Susłoparow. W imieniu III Rzeszy akt podpisali gen. Alfred Jodl, gen. Wilhelm Oxenius i admirał Hans-Georg von Friedeburg. Akt miał wejść w życie 8 maja o godzinie 23:01.

Ze względu na naciski ze strony Józefa Stalina, 8 maja w nocy (9 maja około godziny 0:16 czasu moskiewskiego) w kwaterze generał Żukowa w Karlshorst w Berlinie podpisano drugi akt kapitulacji III Rzeszy. Pod tym dokumentem podpisali się w imieniu Aliantów generał Carl Spaatz, marszałek Arthur Tedder, marszałek Gieorgij Żukow i francuski generał Jean de Lattre de Tassigny. Obecność tego ostatniego miała duży wpływ na późniejszą historię, ponieważ jego podpis otworzył Francji drogę do dołączenia do państw, które utworzyły strefy okupacyjne w Niemczech. W imieniu III Rzeszy pod dokumentem podpisali się feldmarszałek Wilhelm Keitel, admirał Hans-Georg von Friedeburg i Hans-Jürgen Stumpff.

Ze względu na dwie rozbieżne daty, przez wiele lat rocznica kapitulacji III Rzeszy na zachodzie i w państwach bloku wschodniego była obchodzona w oddzielne dni. Obecnie przyjmuje się jednak datę 8 maja jako oficjalne zakończenie II wojny światowej w Europie, chociaż walki w niektórych rejonach kontynentu trwały jeszcze przez kilka dni.

Mimo zakończenia walk w Europie, II wojna światowa cały czas trwała, bowiem na Pacyfiku trwały jeszcze walki z Japonią. Alianci zakładali, że będą zmuszeni do dokonania inwazji na Japonię, w związku z czym po zakończeniu walk w Europie rozpoczęto przygotowania do wzmocnienia sił na Pacyfiku. Działania te prowadzono bez wiedzy o postępujących pracach nad bronią atomową w USA. W dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku odbyła się konferencja poczdamska, na której spotkali się Józef Stalin, Winston Churchill i Harry Truman (który został prezydentem USA po śmierci Franklina Delano Roosevelta 12 kwietnia 1945 roku). Na konferencji ustalono dalsze działania wobec pokonanych Niemiec oraz walczącej jeszcze Japonii, wobec której wymagano tak samo jak w przypadku Niemiec, bezwarunkowej kapitulacji.

Kapitulacja Japonii

Japonia odmówiła przyjęcia warunków ustalonych podczas konferencji poczdamskiej i kontynuowała walkę, chociaż sytuacja na froncie na Pacyfiku i w Azji była bardzo zła dla japońskiej armii. Alianci dysponowali olbrzymią przewagą i mimo wręcz fanatycznego poświecenia japońskich żołnierzy, stopniowo zdobywali kolejne wyspy zbliżając się do Wysp Japońskich. W tej sytuacji w Japonii rozpoczęto przygotowania do obrony kraju za wszelką cenę. Japończycy zdawali sobie sprawę z nieuniknionej porażki, ale zamierzali podobnie jak Niemcy, walczyć do samego końca, niezależnie od strat i kosztów.

6 i 9 sierpnia 1945 roku, zaledwie 4 dni po konferencji poczdamskiej Amerykanie zrzucili bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki. Również 9 sierpnia, zgodnie z ustaleniami z konferencji w Teheranie i Jałcie (według których Rosjanie mieli rozpocząć działania przeciwko Japonii w ciągu 3 miesięcy od zakończenia wojny w Europie) rozpoczęła się radziecka operacja kwantuńska, czyli atak na wojska japońskie w Mandżurii i Korei.

Wydarzenia te sprawiły, że osamotniona i pozbawiona możliwości kontynuowania wojny Japonia skapitulowała. 14 sierpnia cesarz Hirohito mimo sprzeciwu ze strony wojskowych poinstruował rząd, aby przyjął przekazane już wcześniej przez Aliantów warunki kapitulacji. W ciągu kilku kolejnych dni doszło w Tokio do częściowego buntu niektórych oficerów armii, którzy chcieli kontynuować walkę, ale ostatecznie buntownicy poddali się. 15 sierpnia czasu japońskiego, cesarz wystosował oficjalną odezwę do obywateli, w której przekazał informację o chęci zakończenia wojny.

Informacja o kapitulacji Japonii była zaskoczeniem dla alianckich przywódców, którzy spodziewali się, że Japonia będzie chciała kontynuować walkę. Zaskoczeniem był również wcześniejszy atak atomowy, ale początkowo nie zmienił on nastawienia większości przywódców co do japońskiej woli walki. 14 sierpnia 1945 roku mieszkańcy USA wylegli spontanicznie na ulice, aby świętować V-J Day. Tego dnia wykonano słynne zdjęcie V-J Day in Times Square.

Mimo zawieszenia broni, nie wszystkie oddziały zaprzestały walk. Odizolowane garnizony, pozbawione łączności kontynuowały walkę jeszcze przez długi czas. Dochodziło również do przypadkowego łamania zawieszenia broni. Jednym z takich incydentów było ostrzelanie 18 sierpnia amerykańskich samolotów Consolidated B-32 Dominator, które wykonywały loty rozpoznawcze nad Japonią. Japońscy piloci, którzy zaatakowali amerykańskie samoloty działali jednak na własną rękę, bez zgody dowództwa.

19 sierpnia 1945 roku miało miejsce spotkanie przedstawicieli japońskich władz i amerykańskiej armii, którego celem było omówienie warunków okupacji Japonii. Po uzgodnieniu wszystkich kwestii wojska amerykańskie zaczęły stopniowo docierać do Japonii, przejmując kontrolę nad krajem. Sam generał Douglas MacArthur wylądował w Tokio 30 sierpnia 1945 roku. Był on odpowiedzialny za okupację Japonii, w związku z czym podjął działania mające na celu chociaż częściowe złagodzenie bardzo napiętej sytuacji w pogrążonym w chaosie kraju.

Ostatecznie akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii został podpisany 2 września 1945 roku w Zatoce Tokijskiej na pokładzie amerykańskiego pancernika USS Missouri. Ze strony USA podpisy złożyli generał Douglas MacArthur, admirał Chester Nimitz. Ponadto podpisy złożyli  generał Kuźma Dieriewianko (ZSRR), generał Xu Yongchang (Chiny), admirał Bruce Fraser (Wielka Brytania), generał Thomas Blamey (Australia), pułkownik Lawrance Moore Cosgrave (Kanada), generał Philippe Marie Leclerc (Francja), admirał Conrad Helfrich (Holandia) oraz wicemarszałek Leonard Monk Isitt (Nowa Zelandia). Ze strony Japonii podpis złożył minister spraw zagranicznych Mamoru Shigemitsu oraz generał Yoshijirō Umezu.

Skutki II wojny światowej

II wojna światowa była najkrwawszym konfliktem zbrojnym w historii, mającym olbrzymi wpływ na cały świat. Jej najważniejszym skutkiem było całkowite przetasowanie granic i stref wpływów na całym świecie, a z czasem upadek imperiów kolonialnych. Wiele przedwojennych mocarstw utraciło swoje znaczenie na rzecz Stanów Zjednoczonych i ZSRR, które podzieliły świat na dwa, przeciwstawne bloki polityczne. Podział ten doprowadził do tzw. Zimnej wojny.

Zimna wojna była specyficznym konfliktem między USA, krajami Europy Zachodniej oraz ich sojusznikami w różnych częściach świata, a ZSRR, Chińską Republiką Ludową oraz krajami wspieranymi przez nie. Nigdy nie doszło do otwartej wojny między tymi blokami państw, ale doszło do wielu konfliktów lokalnych, gdzie zaangażowane były poszczególne kraje. Większość tych konfliktów miała na celu zmianę stref wpływów, lub ograniczenie wpływów innych krajów.

Ze względu na rozbieżności w sposobie określania strat, błędy i celowe manipulacje, dokładna liczba ofiar II wojny światowej nie jest możliwa do oszacowania. Przyjmuje się przybliżone wartości około od 60 do nawet 80 mln zabitych, z czego 35-40 mln to ludność cywilna. Niektórzy badacze sugerują jednak, że liczba ofiar sięga około 100 mln ludzi. Śmierć poniosło około 5,4 mln Żydów, z których 3,1 mln pochodziło z Polski.

Szacunkowe straty wybranych państw biorących udział w wojnie w latach 1939-1945 (na podstawie różnych źródeł):

Jeszcze trudniejsze do oszacowania są straty materiałowe jak i informacje na temat produkcji sprzętu wojskowego. Poniższe dane mają charakter poglądowy. Straty Polski i Francji dotyczą odpowiednio okresu do końca września 1939 roku i końca czerwca 1940 roku.

Podczas II wojny światowej wyprodukowano około 916 490 samolotów różnych typów, 279 590 czołgów i dział samobieżnych, 4230 statków oraz okrętów nawodnych i podwodnych, 4,48 mln ciężarówek o ponad 1 mln środków artyleryjskich.

Szacunkowe straty sprzętowe wybranych państw biorących udział w wojnie w latach 1939-1945. Dane mogą być niepełne i niedoszacowane:

II wojna światowa miała ponadto olbrzymi wpływ na rozwój technologii zarówno cywilnej jak i wojskowej. W szczególności dotyczy to rozwoju napędów lotniczych (napęd odrzutowy), technologii produkcji, obróbki materiałów, budownictwa, energetyki (energią jądrowa) czy też produkcji żywności i opieki medycznej. Rozwój technologii rakietowej podczas wojny przyczynił się również do późniejszego wyścigu kosmicznego. Konflikt ten wpłynął w praktyce na rozwój każdej dziedziny życia w okresie powojennym.

W ramach prowadzonych po zakończeniu wojny działań, mających na celu odbudowanie zniszczonych krajów, niektóre państwa znalazły się w zupełnie innym miejscu niż przed wojną. Dla jednych była to szansa na rozkwit, dla innych było to skazanie na funkcjonowanie pod kontrolą mocarstw. W szczególności było to widoczne w będącej pod kontrolą komunistów Europie Wschodniej, która aż do przełomu lat 80. i 90. była całkowicie podporządkowana ZSRR. Kraje te nie mogły korzystać z zainicjowanych przez m.in. Stany Zjednoczone programów pomocy  w odbudowie zniszczonych krajów. Programy te, odpowiednio wykorzystane dały niektórym krajom duże możliwości dalszego rozwoju, którego zabrakło w Bloku Wschodnim.

Paradoksalnie, olbrzymia liczba ofiar działań wojennych oraz bardzo brutalne i okrutne działania Niemców w ramach holocaustu, mimo śmierci milionów niewinnych ludzi również miały wpływ na rozwój powojennej medycyny. Czerpiąc z wojennych doświadczeń lekarze rozwinęli nowe, skuteczniejsze metody leczenia zarówno chorób jak i wszelkich urazów.