Tramwaje konne w Poznaniu (1880)

Przez wiele stuleci jedynymi środkami transportu w miastach były konie, ewentualnie powozy (tzw. omnibusy), ale przede wszystkim własne nogi. Dopiero w XIX wieku zaczęła pojawiać się tzw. komunikacja publiczna, czyli tramwaje. Początkowo były to tramwaje konne a później zaczęły pojawiać się tramwaje elektryczne. W Poznaniu pierwszy tramwaj konny pojawił się 31 lipca 1880 roku.

Pierwszy tramwaj konny w Poznaniu

Poznań był bardzo specyficznym miastem w XIX wieku. Niezbyt duże miasto ograniczone murami okalającej je twierdzy miało olbrzymie znacznie handlowe i militarne, ale równocześnie znajdowało się na obrzeżach Prus. Rozwój miasta był ograniczony przez fakt, że było ono twierdzą, więc wszystkie decyzje o rozbudowie infrastruktury musiały być konsultowane z wojskiem.  W 1818 roku władze miasta wydały zgodę na uruchomienie w mieście pierwszego przedsiębiorstwa oferującego usługę przewozu osób dorożkami konnymi. W 1848 roku sytuacja zaczęła jednak ulegać zmianom. Uruchomienie pierwszego dworca kolejowego w mieści sprawiło, że liczba dorożek i omnibusów zaczęła szybko wzrastać, a korzystanie z tzw. Bramy Berlińskiej stało się problematyczne. W związku z tym zaplanowano jej przebudowę. Był to jednak dopiero początek zmian.

Rosnące zapotrzerbowanie na transport osobowy w Poznaniu sprawiło, że w 1880 roku dwóch niemieckich przedsiębiorców – Otto Reymer i Otto Masch postanowiło założyć spółkę, która miała uruchomić w mieście regularnie kursujący tramwaj konny. Firma Reymer & Mash oficjalnie została zarejestrowana 31 stycznia 1880 roku a jej siedziba znajdowała się w kamienicy przy ulicy Św. Marcin 33.

Kolejnym etapem było uzyskanie stosownych pozwoleń na uruchomienie tramwaju konnego oraz przygotowanie całej infrastruktury. Pozwolenie na budowę torów uzyskano 30 czerwca, chociaż pierwsze ich odcinki zaczęto układać już 24 czerwca. Władze wojskowe wydały zezwolenie na działalność 5 lipca, a 12 lipca potwierdziło je pruskie Ministerstwo Wojny. W dniach 27-29 położono tory w Bramie Berlińskiej (która cały czas była jeszcze w budowie). Wcześniej, 21 lipca przeprowadzono pierwsze jazdy próbne po już ułożonych torach, a 30 lipca przeprowadzono jazdy próbne na całej trasie. Firma zatrudniła 56 osób – dyrektora, sekretarza, inżyniera, księgowego, 3 kontrolerów ruchu oraz pracowników fizycznych, 15 woźniców, 15 konduktorów, 11 stajennych, 2 kowali, 4 dróżników i 2 sprzątaczy.

Pierwsza trasa  nowego tramwaju konnego przebiegała między dworcem kolejowym Poznań Główny, Kaponierą, Bramą Berlińską, św. Marcinem, ul. Wielką Rycerską (obecnie Ratajczaka), placem Wilhelmowskim (dzisiaj plac Wolności), ul. Nową (Paderewskiego) a Starym Rynkiem. W sobotę 31 lipca 1880 roku na trasę wyruszyły pierwsze pojazdy. Aż do południa tramwaje jeździły… puste, ponieważ mieszkańcy nie wiedzieli, że trasa została oficjalnie uruchomiona (mimo dystrybucji stosownych ulotek). Dopiero w późniejszych godzinach pojawili się pasażerowie. Łącznie pierwszego dnia z tramwaju skorzystało 3510 pasażerów, 1 sierpnia było to już 6373. 6 sierpnia trasę wydłużono przez Chwaliszewo aż na Ostrów Tumski. Koszt biletów wynosił 20 fenigów za przejazd całą trasą za dnia i 40 fenigów za przejazd całą trasą w nocy. Głównym powodem początkowych problemów z popularnością tramwaju było również to, że opisane były one tylko niemieckimi napisami. Dopiero z czasem pojawiły się polskie napisy.

10 sierpnia 1880 roku doszło do pierwszego wypadku z udziałem tramwaju konnego. Tego dnia wagon tramwaju wykoleił się u zbiegu ul. Rycerskiej i pl. Wilhelmowskim. Nikt nie odniósł obrażeń, ponieważ tramwaj poruszał się z zawrotną prędkością… 8 km/h. Ze względu na nierówną drogę, zjechał on do brzegu drogi i wpadł kołem w studzienkę, przez co jego wyciągnięcie na tory wymagało sporo pracy.

25 sierpnia Otto Reymer i Otto Masch postanowili sprzedać swoją firmę nowo założonemu towarzystwu akcyjnemu Posener Pferde Eisenbahn Gesellschaft (pol. Przedsiębiorstwo Poznańskiej Kolei Konnej), którego kapitał zakładowy wynosił 1,25 mln marek. Nowy właściciel zaczął optymalizować zarówno trasy jak i tabor, zmniejszać systematycznie liczbę koni ciągnących wagoniki z dwóch do jednego. Z czasem zredukowano też liczbę pracowników do 45 osób (dyrektora, sekretarza, inżyniera, księgowego, 12 woźniców, 13 konduktorów, 10 stajennych, 4 kowali i 2 sprzątaczy).

1 października przebudowano trasy, uruchamiając dwie – białą między dworcem Poznań Główny, Starym Rynkiem a Ostrowem Tumskim (trasa miała 3,5 km długości, a tramwaje kursowały co 6 minut) oraz czerwoną między Ostrowem Tumskim przez Małe Garbary (2,9 km długości, a tramwaje kursowały co 12 minut). Co istotne tę ostatnią zlikwidowano 11 lipca 1884 roku. W kolejnych miesiącach uruchamiano dalsze linie i już po roku całkowita długość torowisk wyniosła 9,7 km.

Tramwaj konny w Poznaniu rozwijał się w kolejnych latach, ale równocześnie zaczęto rozważać jego unowocześnienie. Ostatecznie w 1897 roku rozpoczęto proces elektryfikacji i w 1898 roku uruchomiono pierwsze odcinki obsługiwane przez tramwaj elektryczny. W kolejnych latach komunikacja miejsca oparta o tramwaje rozwijała się, a w listopadzie 1925 roku uruchomiono pierwsze autobusy miejskie. W 1930 roku utworzono natomiast pierwszą linię trolejbusową – co istotne, pierwszą również w Polsce i jedyną do 1939 roku.

Pojazdy

Pierwsze tramwaje konne w Poznaniu były ciągnięte przez zaprzęgi dwukonne, a później jednokonne. Same pojazdy miały różne formy, ale najczęściej były otwarte, z ławkami dla pasażerów i dachem. Z czasem wprowadzono nowocześniejsze pojazdy z częściowo zamkniętymi przedziałami dla pasażerów produkowane przez firmę P. Herbrand & Cie. Cöln-Ehrenfeld. Były to głównie pojazdy model Herbrand B3/H0. Posiadały hamulce ręczne i ważyły 2,5 tony.

W 1881 roku cały tabor liczył 20 pojazdów. W 1882 roku do pojazdów pasażerskich dołączyły również tramwaje towarowe, które kupowano aby zwiększyć dochody spółki z tytułu transportu towarów, bowiem transport pasażerów nie przynosił odpowiednich zysków. Po wycofaniu z eksploatacji wiele pojazdów przebudowywano i przerabiano, aż do 1938 roku kiedy ostatecznie wszystkie wycofano. Jeden pojazd przetrwał jednak do dzisiejszych czasów i w 1948 roku po remoncie przywrócono go do eksploatacji (wcześniej przez pewien czas posiadał własny napęd elektryczny, który usunięto).

Podsumowanie

Chociaż początki poznańskich tramwajów były skromne, transport publiczny z czasem zyskał sporą popularność i cały czas ulegał zmianom. Obecnie w stolicy Wielkopolski kursuje 228 składów (dane z marca 2024 roku) kilkunastu typów. Ponadto działa 18 linii dziennych, 2 nocne i 3 turystyczne.