W latach 60. w ZSRR rozpoczęto prace nad zupełnie nowym rodzajem pojazdów wojskowych. Maszyny wykorzystujące zjawisko tzw. efektu przypowierzchniowego nazwano ekranoplanami. Niecodziennie pojazdy wzbudzały podziw obserwatorów, ale nigdy nie zdobyły popularności. Najsłynniejszymi ekranoplanami były KM – Kaspijski Potwór, ekranoplan projektu 903 Łuń i A-90 Orlik.
Geneza
Efekt przypowierzchniowy odkryto już w czasie I wojny światowej, ale dopiero w latach 20. zaczęto go badać. W latach 30. w Finlandii i Szwecji przeprowadzono pierwsze próby z pojazdami wykorzystującymi to zjawisko, ale dopiero w latach 60. udało się ujarzmić efektem przypowierzchniowy w praktyce. Zjawisko to, w dużym skrócie polega na zwiększeniu siły nośnej samolotu poruszającego się na niewielkiej wysokości nad ziemią (przyjmuje się wysokość równą połowie długości skrzydła).
Dzięki temu maszyna może być znacznie bardziej obciążona w porównaniu do tradycyjnych samolotów. Efekt przypowierzchniowy występuję na bardzo niewielkich wysokościach, w związku z tym ekranoplany przeznaczone były do działania nad wodą, ewentualnie nad płaskim terenem.
Warto dodać, że ostatecznie sklasyfikowano 3 rodzaje ekranoplanów, podzielone na typy. Typ A – typowe ekranoplany operujące na wysokościach kilku metrów, Typ B – maszyny mogące wznieść się nawet na 150 m, ale tylko na krótki czas oraz Typ C – maszyny zdolne do lotu na większych wysokościach, wykorzystujące efekt przypowierzchniowy jedynie w czasie startu i lądowania.
Na początku lat 60. w ZSRR zbudowano kilka eksperymentalnych ekranoplanów, które wykorzystywano do prób i badań nad efektem przypowierzchniowym. Ostatecznie powstały 3 maszyny, które stały się pierwszymi ekranoplanami zaprojektowanymi w konkretnym celu.
Kaspijski potwór
W latach 1966-1966 Rostisław Aleksiejew prowadził prace nad zbudowaniem olbrzymiego ekranoplanu, noszącego oznaczenie KM. W swój pierwszy lot maszyna wzbiła się 16 października 1966 roku. Początkowo pilotem KM był W.F. Loginow i R. Aleksiejew, później zastąpieni przez D.T. Garbuzowa i W.F. Troszyna. Próby odbywały się na Morzy Kaspijskim, i to właśnie tam zauważył go amerykański satelita.
W związku z olbrzymimi rozmiarami i początkowo nieznanym przeznaczeniu, ekranoplan otrzymał przydomek Kaspijski potwór. Maszyna miała 92 m długości, skrzydła o rozpiętości 37,6 m i ważyła 240 ton (maksymalna masa startowa wynosiła 544 tony).
KM napędzany był 10 silnikami turboodrzutowymi Dobrynin TRD WD-7. Pozwalały one na osiągnięcie prędkości maksymalnej około 500 km/h i przelotowej około 430 km/h. Zasięg ekranoplanu wynosił 1500 km, pułap operacyjny 4-14 m.
Pierwszy prototyp ekranoplanu KM rozbił się w 1969 roku z powodu błędu załogi, która wzniosła się na zbyt dużą wysokość i utraciła kontrolę nad maszyną. Według dostępnych informacji powstał jeszcze przynajmniej jeden egzemplarz typu KM (chociaż istnieje możliwość, że łącznie z pierwszym prototypem powstało 6 maszyn). Próby trwały do 1980 roku, kiedy to ostatnia maszyna zatonęła z powodu błędu pilota. Mimo prób, nie udało się jej wydobyć.
Ekranoplan projektu 903 Łuń
Efektem blisko 15-letnich prób ekranoplanu KM był zbudowany w drugiej połowie lat 80. ekranoplan typu Łuń. Według różnych danych zbudowano na pewno jeden egzemplarz bojowy oraz rozpoczęto budowę drugiej maszyny w wersji ratowniczej (początkowo planowano budowę 8 maszyn), a testy pierwszego prototypu rozpoczęły się w 1987 roku (inne dane sugerują 1985 rok).
Łuń ma 83,8 m długości, a rozpiętość skrzydeł wynosi 44 m. Masa maszyny to 286 ton, a maksymalna masa startowa wynosi 380 ton. Napęd stanowi 8 silników turbowentylatorowych Kuzniecow NK-87, pozwalających na osiągnięcie prędkości maksymalnej około 550 km/h i przelotowej około 450 km/h. Zasięg ekranoplanu wynosi 2000 km.
W porównaniu do poprzednika, maszyny te wyposażone były w 4 działka kalibru 23 mm i 6 wyrzutni rakiet przeciwokrętowych typu Moskit, umieszczonych na grzbiecie, będąc typową maszyną bojową.
Według dostępnych informacji, ukończono na pewno jeden ekranoplan tego typu i oznaczono go jako MD-160, drugi prototyp ukończony w 60% miał być wykorzystywany jako maszyn ratownicza, ale z powodów finansowych nie dokończono budowy i prawdopodobnie zezłomowano go. MD-160 wykorzystywano do 1995 roku lub 1999 (źródła nie są zgodne). Ostatecznie z rejestru floty (ekranoplany podlegały dowództwu Marynarki Wojennej) skreślono go w 2001 roku.
Obecnie MD-160 znajduje się Kaspijsku w suchym doku, gdzie powoli rozpada się na kawałki. Wszystkie ważniejsze elementy wyposażenia usunięto i umieszczono w magazynach. W 2008 roku zakonserwowano maszynę, ale w 2011 roku podjęto decyzję o jej zezłomowaniu, na szczęście ostatecznie wycofano się z pomysłu. W 2013 roku planowano przeniesienie MD-160 do Moskwy, ale planów tych nie zrealizowano. Dopiero w 2020 roku przeholowano go do Dagestanu, gdzie ma stać się częścią „Parku Patriotycznego”.
Bardzo szczegółowe zdjęcia MD-160 przed przetransportowaniem do nowego miejsca znajdziecie pod TYM linkiem.
A-90 Orlik (ang. Orlyonok)
Innym, nieco bardziej udanym ekranoplanem był A-90 Orlik (zwykle spotkać można zangielszczoną nazwę Orlyonok lub spolszczoną wersję rosyjskiej nazwy Orlionka). Była to maszyna transportowa, przeznaczona do desantu żołnierzy na plażach. W przeciwieństwie do innych ekranoplanów, A-90 posiadał podwozie, pozwalające na wjechanie na plażę. Zbudowano prawdopodobnie 5 egzemplarzy (jeden do prób statycznych i 4 prototypy – S-23 (zezłomowany po wypadku), S-21, S-25 i S-26).
W swój pierwszy lot A-90 wzbił się w 1972 roku na Wołdze. Jeden z prototypów rozbił się w 1975 roku, ale mimo to projekt kontynuowano. Ostatecznie wszystkie ekranoplany tego typu wycofano w 1998 roku, ale już od 1993 wszystkie były niesprawne. Wstępne plany zakładały zbudowanie od 24 do nawet 120 maszyn tego typu.
Po wycofaniu z eksploatacji, ekranoplany trafiły do Kaspijska, gdzie przez wiele lat niszczały. W 2007 roku podjęto decyzję o przekazaniu jednej maszyny, będącej w najlepszym stanie do Muzeum Marynarki Wojennej w Moskwie.
A-90 Orlik miał 58 m długości, a rozpiętość skrzydeł wynosiła 31,5 m. Maszyna ważyła 120 ton, a maksymalna masa startowała wynosiła 140 ton. Ciekawie prezentował się napęd ekranoplanu, składający się z silnika turbośmigłowego Kuzniecow NK-12MK (wykorzystywano go w samolotach takich jak Tupolew Tu-95, Tu-142 i Tu-114 oraz Antonow An-22) umieszczonego na szczycie statecznika oraz dwóch silników turbowentylatorowych Kuzniecow NK-8-4K umieszczonych z przodu kadłuba. Prędkość maksymalna A-90 wynosiła 215 km/h, zasięg 1500 km a pułap do 5 m.
Szalony czy też genialny pomysł?
Idea budowy ekranoplanów była prosta. Maszyny tego typu mogły poruszać się z prędkościami zbliżonymi do samolotów, ale równocześnie mogły zabrać znacznie większy ładunek. Dodatkowo, operując zaledwie kilka metrów nad powierzchnią wody, mogły unikać wykrycia przez radary.
W praktyce okazało się jednak, że tego typu maszyny są drogie w budowie i eksploatacji, a ich największa zaleta – czyli możliwość poruszania się na małych wysokościach, była również ich największą wadą. Ekranoplany były wyjątkowo wrażliwe na warunki pogodowe i stan morza, w związku z tym nie mogły być wykorzystywane tak często jak okręty albo samoloty.
Wśród niezrealizowanych planów i koncepcji były ekranoplany będące „lotniskowcami”, jednostkami ratowniczymi czy też typowymi maszynami bojowymi.
Wspomniane ekranoplany nie były jedynymi jakie zbudowano w ZSRR (i na świecie). Powstało jeszcze wiele innych podobnych konstrukcji, z których kilka wykorzystywanych jest do dnia dzisiejszego. Także współcześnie buduje się ekranoplany, ale skala produkcji jest bardzo mała.
Warto dodać, że w Rosji powstało również kilka wodnosamolotów o napędzie odrzutowym, które czasami mylone są z ekranoplanami. W praktyce maszyny te są normalnymi samolotami.
