Chociaż wydarzenia marcowe z 1968 roku miały duży wpływ na kształt polskiego społeczeństwa, ich historia nie jest dobrze znana. W związku z tym wraz z zbliżającą się 50. rocznicą marca ’68, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN przygotowało cykl projektów oraz krótki film upamiętniający wydarzenia, które zmieniły losy tysięcy ludzi.
Obcy w domu. Kim jesteś bez przyjaciół?
Akcja filmu rozgrywa się na placu Grzybowskim oraz we wnętrzach Pałacu Kultury i Nauki, w tym w zrujnowanej Sali Kongresowej. Rozpoczyna się spotkaniem czwórki przyjaciół. Niektórzy z nich po chwili zaczynają nagle znikać. Najpierw znika jedna dziewczyna, potem kolejna. Potem znika Twój kumpel. Na koniec zostajesz sam. Czy wiesz jak to jest, nagle czuć się obcym we własnym domu?.
Geneza
Wraz z uzyskaniem 14 maja 1948 roku niepodległości przez Izrael, kraj ten rozpoczął długą i okupioną licznymi ofiarami walkę o utrzymanie swojej niezależności. W ciągu kilku lat doszło do wielu konfliktów zbrojnych głównie z Egiptem, Syrią i Jordanią, wspieranymi przez pozostałe Państwa Arabskie. Chociaż Izrael wychodził z tych walk zwycięsko, istnienie kraju było cały czas zagrożone.
W konflikt ten pośrednio zaczęły angażować się światowe mocarstwa, które dostarczały broń poszczególnym jego uczestnikom. Stany Zjednoczone wraz z swoimi sojusznikami wspierały przede wszystkim Izrael, natomiast Związek Radziecki wspierał Państwa Arabskie. Początkowo lokalny konflikt stał w związku z tym jednym z ważniejszych frontów Zimnej Wojny.
W państwach Bloku Wschodniego, głównie w ZSRR, potęgowane działaniami propagandowymi władz, zaczęły wówczas narastać postawy antyżydowskie, a kolejne sukcesy Izraela przedstawiane były jako przykłady „wrogiej polityki Państw Zachodnich”. Sytuacja uległa zaostrzeniu wraz z wybuchem tzw. wojny sześciodniowej, 5 czerwca 1967 roku. Po znaczącym zwycięstwie Izraela, władze Związku Radzieckiego zdecydowały się na podjęcie bardziej stanowczej polityki antyżydowskiej, czego przykładem było zerwanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem zarówno przez ZSRR jak i pozostałe państwa Bloku Wschodniego.
Równocześnie, zwłaszcza w Polsce, wielu obywateli pochodzenia żydowskiego zaczęło aktywnie wyrażać swoje poparcie wobec stanowczej polityki Izraela, który walczył o utrzymanie swojej niepodległości. Wystąpienia te spotkały się z krytyką ze strony władz, w której dużą rolę odgrywał znany z swoich nacjonalistycznych i antyżydowskich poglądów generał Mieczysław Moczar, oraz skupieni wokół niego politycy i oficerowie LWP.
19 czerwca 1967 roku I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka wygłosił przemówienie na VI Kongresie Związków Zawodowych w Warszawie, w którym skrytykował działania Izraela, oraz aktywność osób pochodzenia żydowskiego w Polsce. Największym echem odbiły się jednak jego słowa o tzw. „syjonistycznej V kolumnie”, czyli osobach pochodzenia żydowskiego znajdujących się w Polsce, które miały prowadzić działalność antypolską. Przemówienie to uznaje się za początek represji wobec Żydów w Polsce, prowadzonych od 1967 roku przez władze komunistyczne. Osoby podejrzane o sympatie wobec Izraela traciły pracę i stanowiska.
Narastające postawy antyżydowskie zbiegły się pod koniec 1967 roku z premierą Dziadów, w reżyserii Kazimierza Dejmka, granych w warszawskim Teatrze Narodowym. Mająca częściowo antyrosyjskie przesłanie twórczość Adama Mickiewicza szybko przykuła uwagę władz, które po 4 pierwszych przedstawieniach wprowadziły ograniczenie liczby spektakli do jednego tygodniowo, a 16 stycznia 1968 roku przekazały informację o zdjęciu sztuki ze sceny 30 stycznia.
Decyzja ta spotkała się ze sprzeciwem środowisk inteligenckich i studenckich, które zaczęły krytykować decyzje władzy i sprzeciwiać się wprowadzanej cenzurze. 30 stycznia na ostatnie przedstawienie przybyły setki widzów, znacznie więcej niż było miejsc siedzących. Spektakl był wielokrotnie przerywany oklaskami, a po jego zakończeniu kilkusetosobowa grupa studentów przemaszerowała pod pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie, krytykując wprowadzoną cenzurę. Demonstracja została następnie brutalnie stłumiona przez siły Milicji, 35 osób zostało aresztowanych a dwóch studentów – Adama Michnika i Henryka Szlajfera relegowano z uczelni.
Marzec 1968
W lutym 1968 roku środowiska akademickie zbierały podpisy pod petycjami do władz, w których sprzeciwiano się decyzji o zdjęciu „Dziadów”, a także prowadziły zbiórki pieniędzy na pokrycie grzywien nałożonych na organizatorów styczniowej manifestacji. 29 lutego miało miejsce zebranie Związku Literatów Polskich, który poparł działania środowisk akademickich. Dzięki poparciu, środowiska akademickie zorganizowały 8 marca w południe na Uniwersytecie Warszawskim wiec w obronie studentów, których usunięto z uczelni po styczniowej manifestacji. Mimo iż wiec odbywał się spokojnie, został on rozpędzony przez oddziały ZOMO. Wydarzenia te były punktem kulminacyjnym, który doprowadził do nasilenia represji wobec środowisk akademickich, oraz wobec osób pochodzenia żydowskiego. Rozpowszechniło się wówczas hasło „Studenci do nauki, literaci do pióra, syjoniści do Syjonu”.
19 marca 1968 roku w Sali Kongresowej w Pałacu Kultury i Nauki miało miejsce kolejne wystąpienie Władysława Gomułki, w którym I sekretarz nie tylko potępił protesty studentów i środowisk literackich, ale również połączył je z krytyką osób pochodzenia żydowskiego mieszkających w Polsce. Według niego, to właśnie Żydzi mieli być odpowiedzialni za całą sytuację w kraju. Gomułka powiedział m.in., że „W wydarzeniach, jakie miały miejsce, aktywny udział wzięła część młodzieży akademickiej pochodzenia lub narodowości żydowskiej. Rodzice wielu z tych studentów zajmują mniej lub bardziej odpowiedzialne, a także wysokie stanowiska w naszym państwie.”
Słowa Gomułki w połączeniu z dotychczasową działalnością tzw. moczarowców (polityków i osób związanych z generałem Mieczysławem Moczarem) doprowadziły do nasilenia postaw antysemickich w Polsce. Chociaż w swoim przemówieniu Gomułka próbował przedstawić swoje słowa jako skierowane przeciwko „nacjonalistom żydowskim i syjonistom”, a nie Żydom, miały one wyraźnie antysemicki charakter.
28 marca środowiska akademickie zorganizowały kolejny wiec, na którym uchwalono Deklarację Ruchu Studenckiego, w której żądano swobody zrzeszeń, wolności opinii, zniesienia cenzury, wprowadzenia społecznej kontroli własności państwowej i przestrzegania praw obywatelskich. Deklaracja spotkała się z stanowczą odpowiedzią władz, które usunęły z uczelni kolejnych studentów, oraz rozpoczęły akcję przymusowego wcielania studentów do wojska.
Represje osłabiły zapał środowisk akademickich i z czasem doprowadziły do wyciszenia protestów. Nie zakończyło to jednak represji wobec osób pochodzenia żydowskiego. Ostatecznie w okresie od 1968 do 1972 roku Polskę opuściło około 15-20 tys. osób pochodzenia żydowskiego. Osoby zmuszone do emigracji zamiast paszportu otrzymywały tzw. dokument podróży – posiadacz takiej karty miał zgodę na opuszczenie kraju, ale nie był uznawany za polskiego obywatela.
Wydarzenia, które ukształtowały Polskę
Chociaż już w kwietniu 1968 roku sytuacja w kraju została z punktu widzenia polityków opanowana, wydarzenia marcowe na wiele lat wpłynęły na polskie społeczeństwo. Wielu studentów biorących aktywny udział w wystąpieniach antyrządowych mimo represji zaangażowało się później w dalsze działania przeciwko komunistom, w tym również w tworzenie struktur KOR i Solidarności.
Zapoczątkowane przez komunistyczne władze represje wobec osób pochodzenia żydowskiego nie tylko doprowadziły do dosłownie wyrzucenia z kraju tysięcy osób, ale również wzmocniły drzemiące w społeczeństwie postawy antysemickie. Niestety skutki tych wydarzeń widoczne były przez wiele lat.
W związku z przypadającą w 2018 roku 50. rocznicą wydarzeń marcowych 1968 roku, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN organizuje cykl wydarzeń w ramach programu „Obcy w domu. Wokół Marca ’68„. Wydarzenia te mają przypomnieć zapomnianą historię marca 1968 roku, kiedy za sprawą polityków wiele niewinnych osób nagle zostało uznanych wrogami narodu, nawet w oczach swoich znajomych.