I wojna światowa, nazywana początkowo Wielką Wojną, była pierwszym konfliktem zbrojnym, który objął swoim zasięgiem tak wiele państw. Była to również wojna, która znacząco zmieniła układ granic w Europie, oraz doprowadziła do rozwinięcia zupełnie nowych rodzajów uzbrojenia. Konflikt ten dobiegł końca 11 listopada 1918 roku.
Wielka Wojna
Lista przyczyn wybuchu I wojny światowej jest bardzo długa. Można jednak śmiało powiedzieć, że był to konflikt, który prędzej czy później musiał nastąpić. Postępujący nacjonalizm, walka o wpływy międzynarodowe, rozwój technologii oraz nierozstrzygnięte spory między poszczególnymi państwami europejskimi sprawiły, że 28 lipca 1914 roku najpierw Europa, a później Afryka Północna i Bliski Wschód oraz część Azji pogrążyły się krwawym konflikcie.
Bitwa nad Sommą (1916 rok)
Do 1917 roku sytuacja na froncie w żaden sposób nie ukazywała szans na zakończenie wojny. Walczące strony skryte w swoich okopach podczas wojny pozycyjnej prowadziły liczne kosztowne i krwawe ofensywy, które nie przynosiły większych zdobyczy terytorialnych. Mimo to, z perspektywy czasu można śmiało powiedzieć, że już od początku 1917 roku wydarzenia, które miały miejsce na świecie, chociaż nie bezpośrednio, zaczynały stopniowo prowadzić do zakończenia wojny.
Gdy 7 maja 1915 roku zatopiono brytyjski liniowiec RMS Lusitania, na pokładzie którego zginęło 128 amerykańskich obywateli, w Stanach Zjednoczonych coraz głośniej zaczęto rozważać dołączenie do wojny. Tak się jednak nie stało, a Niemcy wstrzymali agresywne ataki na statki cywilne prowadzone w ramach nieograniczonej wojny podwodnej. Krok ten sprawił, że zarówno Wielka Brytania jak i Francja mogły przez jakiś czas odetchnąć i odbudować swój potencjał przemysłowy w oparciu o surowce sprowadzane drogą morską głównie z USA, samemu utrzymując jednak blokadę morską Niemiec.
Tonący liniowiec RMS Lusitania
Równocześnie sytuacja na froncie, chociaż na pozór stabilna, zaczęła ukazywać przewagę przemysłową i technologiczną Ententy. Państwa te dysponowały większymi zasobami ludzkimi (m.in. z kolonii) i o wiele sprawniejszym przemysłem niż Państwa Centralne, dzięki czemu mogły przez dłuższy czas zaopatrywać olbrzymie armie. Wsparcie finansowe (kredyty) i surowcowe z USA również miały duże znaczenie. Zarówno Niemcy jak i Austro-Węgry nie miały możliwości ściągania potrzebnych w olbrzymich ilościach surowców z innych rejonów świata, głównie z powodu panowania Royal Navy na morzu (niemiecka flota po bitwie jutlandzkiej nie była w stanie nawiązać walki z Brytyjczykami).
Zdając sobie sprawę z pogarszającej się sytuacji strategicznej, na początku 1917 roku Niemcy wznowili nieograniczoną wojnę podwodną, licząc, że dzięki temu Wielka Brytania będzie musiała wycofać się z wojny zanim Stany Zjednoczone zdecydują się wysłać swoich żołnierzy do Europy. Tak się jednak nie stało i 6 kwietnia 1917 roku Amerykanie wypowiedzieli wojnę Niemcom.
Obraz przedstawiający bitwę jutlandzką
Koniec wojny
Włącznie się Stanów Zjednoczonych do wojny sprawiło, że potężny amerykański przemysł został przestawiony na produkcję wojnę. Chociaż Amerykanie nie posiadali w 1917 roku znaczącej armii, dysponowali zarówno funduszami jak i zapleczem przemysłowym i ludzkim, aby szybko nadrobić zaległości. Amerykańska flota wspólnie z brytyjską zaczęły zwalczać niemieckie u-booty, dzięki czemu straty na morzu zaczęły się zmniejszać. Do Europy zaczęli napływać nowi żołnierze z Stanów Zjednoczonych (od 25 czerwca 1917 roku dziennie przybywało nawet 10 000 żołnierzy), jednak gotowość bojową osiągnęli dopiero w październiku.
W październiku 1917 roku w Rosji wybuchła rewolucja, która doprowadziła do wycofania się tego kraju z wojny (na mocy podpisanego 3 marca 1918 roku traktatu w Brześciu). Dzięki temu Niemcy mogli przerzucić na front zachodni dotychczas zaangażowane na wschodzie siły. Nagłe wzmocnienie wojsk sprawiło, że szala zwycięstwa na zachodzie na pewien czas przechyliła się na stronę Państw Centralnych, a przeprowadzone na wiosnę i latem ofensywy sprawiły, że niemiecka armia podeszła ponownie pod Paryż, który znalazł się w zasięgu niemieckiej ciężkiej artylerii.
Brytyjska artyleria podczas I wojny światowej
Działania te miały jednak krótkotrwały efekt, ponieważ alianci po przeprowadzonych kontratakach przejęli inicjatywę na froncie. Duże znaczenie miała wówczas przewaga sprzętowa wojsk alianckich, zwłaszcza w czołgach, oraz zmiana taktyki z zmasowanych i kosztownych ataków, na bardziej przemyślane i punktowe uderzenia, które pozwalały na tworzenie wyłomów w linii frontu. Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na przewagę aliantów był brak problemów z zaopatrzeniem dla żołnierzy oraz dla cywilów.
Zupełnie inaczej wyglądała sytuacja w Państwach Centralnych. Przedłużająca się wojna pochłaniała resztki rezerw ludzkich, przemysłowych oraz olbrzymie ilości surowców. Coraz częściej występowały braki żywności, co przekładało się na niepokoje społeczne, oraz coraz słabsze morale wśród żołnierzy. Właśnie z tego powodu 29 września 1918 roku Bułgaria podpisała rozejm z aliantami, przez co Niemcy i Austro-Węgry zostały odcięte od jednego z ostatnich źródeł surowców.
Francuscy żołnierze w okopie
Przywódcy obu państw zdali sobie wówczas sprawę z bardzo złej sytuacji w jakiej się znaleźli. Nie było szans na zakończenie wojny zwycięstwem, w związku z czym przystąpiono do działań, które miały albo opóźnić nieuchronną przegraną, albo polepszyć sytuację negocjacyjną. 28 października w Pradze proklamowano istnienie niepodległej Czechosłowacji, a 29 października wybuchł bunt niemieckich marynarzy w Wilhelmshaven, spowodowany informacją o planach samobójczej misji, które stworzył cesarz Wilhelm II.
W tym samym czasie kolejne ofensywy wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodzie oraz coraz większe niepokoje wewnętrzne w Imperium Osmańskim sprawiły, że kraj ten skapitulował 30 października 1918 roku. W Austro-Węgrzech w tym samym czasie postępował rozpad kraju. 1 listopada w Galicji i części Śląska Cieszyńskiego władzę przejęła Polska Komisja Likwidacyjna. W zaistniałej sytuacji, 3 listopada Austro-Węgry pogrążone w wewnętrznych konfliktach poprosiły Włochy o zawieszenie broni. Tego dnia w Niemczech wybuchł kolejny bunt marynarzy, tym razem w Kilonii.
Francuscy żołnierze podczas I wojny światowej (prawdopodobnie w 1914 roku)
W ciągu kilku dni bunt rozszerzył się na resztę kraju, a 5 listopada władze centralne utraciły kontrolę nad Lubeką, natomiast 6 listopada nad Bremą i Hamburgiem. W kolejnych dniach największe niemieckie miasta opowiadały się przeciwko dotychczasowym władzom. 9 listopada doszło do buntu w Berlinie, w wyniku którego władzę przejęli politycy z SPD i USPD. Tego samego dnia ogłoszono również powstanie Republiki Weimarskiej, która miała zastąpić Cesarstwo Niemieckie.
Nowy rząd objął władzę już 10 listopada i natychmiast rozpoczął rozmowy z aliantami, dzięki którym w poniedziałek 11 listopada 1918 roku o godzinie 5:12 w wagonie kolejowym w lesie Compiègne uzgodniono zawieszenie broni między Niemcami a państwami Entanty. Rozejm podpisano o godzino 5:20, a jego wejście w życie ustalono na godzinę 11:00 (jedenasta godzina, jedenastego dnia, jedenastego miesiąca).
Zdjęcie wykonane 11 listopada 1918 roku w lesie Compiègne
W ciągu kilku dni od formalnego wejścia w życie zawieszenia broni walki na wszystkich frontach ustały (żołnierze na niektórych odcinkach frontu podejmowali działania bojowe chcąc uzyskać najbardziej korzystną dla swojego kraju pozycję). W tym samym czasie w Warszawie proklamowano powstanie niepodległego Państwa Polskiego.
Skutki
Chociaż zawieszenie broni formalnie weszło w życie 11 listopada, nie oznaczało to zakończenia wojny. Pogrążone w wewnętrznym chaosie Niemcy i Turcja toczyły jeszcze długo walki graniczne z nowo-powstałymi państwami. Austro-Węgry rozpadły się na kilka mniejszych państw, a w Rosji pogrążonej w wojnie domowej sytuacja wyglądała podobnie. Formalnie stan wojny utrzymywał się przez 7 miesięcy do 28 czerwca 1919 roku, gdy podpisano Traktat Wersalski. Co istotne, poszczególne państwa podpisywały traktaty kończące wojnę jeszcze wiele miesięcy i lat po tym wydarzeniu.
Brytyjski czołg Mark IV
Najważniejszym skutkiem I wojny światowej był upadek dotychczasowych mocarstw w Europie środkowej i Wschodniej, oraz powstanie wielu nowych państw, które często wracały na mapę świata po latach okupacji i zaborów. Wśród nowych państw jakie w 1918 i 1919 roku wróciły na mapę świata była m.in. Polska, Finlandia, Czechosłowacja, Litwa, Łotwa, Estonia, Węgry, Austria, Jugosławia oraz przez krótki czas Ukraina, Gruzja, Armenia i Azerbejdżan.
Niemcy utraciły wszystkie kolonie, które weszły pod kontrolę głównie państw Ententy oraz część terytorium w Europie (około 13%). Francja odzyskała Alzację i Lotaryngię, a okręg Saary znalazł się pod kontrolą powołanej 10 stycznia 1920 roku Ligii Narodów. Północny Szlezwik został włączony do Danii, a cześć Górnego śląska, Pomorze i Wielkopolska przypadły Polsce (m.in. w wyniku Powstania Wielkopolskiego).
Powstanie wielkopolskie
I wojna światowa miała również olbrzymie skutki gospodarcze. Zaciągane podczas wojny pożyczki sprawiły, że przez Europę przetoczyły się kryzysy gospodarcze połączone z olbrzymią inflacją, których kulminacją był Wielki kryzys z 1929 roku. Wojna pochłonęła 125,69 mld dolarów po stronie Ententy oraz 60,64 mld dolarów po stronie Państw Centralnych.
Kolejnym skutkiem były olbrzymie straty w ludziach. W trakcie wojny zginęło 5,1 mln alianckich żołnierzy (w tym 1,7 mln Rosjan, 1,3 mln Francuzów oraz 908 tys. Brytyjczyków) a kolejnych 12,83 mln zostało rannych. Stanowiło to łącznie 52,3% zmobilizowanych w trakcie wojny alianckich żołnierzy. Państwa centralne utraciły 3,4 mln żołnierzy (Niemcy 1,77 mln a Austro-Węgry 1,2 mln), a 8,38 mln zostało rannych. Stanowiło to łącznie 67,4% zmobilizowanych żołnierzy. Łącznie straty wojskowe obu walczących stron szacuje się na 37,5 mln zabitych, rannych i wziętych do niewoli.
Józef Piłsudski na dworcu kolejowym w Warszawie 11 listopada 1918 roku
I wojna światowa przyniosła również olbrzymie straty w ludności cywilnej spowodowane zarówno bezpośrednio działaniami wojennymi jak i brakiem żywności oraz opieki medycznej. Łącznie w wyniku walk po stronie Ententy zginęło 626,7 tys. cywilów, a 3,42-3,77 mln zmarło z powodu głodu i chorób. W państwach Centralnych było to odpowiednio 1,62 mln i 1,99-2,33 mln.
Oprócz strat materialnych, I wojna światowa przyniosła również znaczący postęp technologiczny. Powstały bądź zyskały popularność nowe rodzaje uzbrojenia, takie jak czołgi i samoloty bojowe, okręty podwodne, gaz bojowy i broń maszynowa. Nastąpił postęp w medycynie, która musiała podjąć się opieki nad milionami żołnierzy okaleczonych podczas walk.
Brytyjski żołnierz stojący wśród łusek od pocisków artyleryjskich wystrzelonych w trakcie jednego dnia walk w 1916 roku (fot. Tom Aitken/National Library of Scotland)
Niektórzy historycy uważają również, że skutkiem I wojny światowej był wybuch kolejnej wojny światowej w 1939 roku. Sytuacja polityczna w Europie i na świecie po 1918 roku sprawiła, że na arenie międzynarodowej pojawiły się nowe mocarstwa, które starały się zyskać coraz większe strefy wpływów (m.in. Japonia). Również w pogrążonych w kryzysie gospodarczym i politycznym Niemczech rodziły się ruchy, które uważały, że postanowienia Traktatu wersalskiego były niesprawiedliwe. Narodziły się nowe ruchy polityczne i społeczne – komunizm w Rosji, faszyzm we Włoszech oraz nazizm w Niemczech. Wszystkie te czynniki sprawiły, że po zaledwie 21 latach wybuchła II wojna światowa.
