24 października 1929 roku doszło do krachu na Nowojorskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Dzień ten nazywany czarny czwartkiem uznaje się za początek tzw. Wielkiego kryzysu, czyli jednego z największych kryzysów gospodarczych w XX wieku. Kryzys w USA przeniósł się bardzo szybko na gospodarki innych państw, zwłaszcza europejskich. Dopiero w połowie lat 30. sytuacja na świecie zaczęła wracać do normy.
Geneza
Przyczyn wybuchu Wielkiego kryzysu można szukać już w okresie I wojny światowej.Państwa biorące udział w konflikcie musiały całkowicie przekonstruować swój przemysł, dostosowując go do potrzeb wojny. Wzrost wydatków zbrojeniowych sprawił, że wiele państw zaczęło się zadłużać. Wraz z zakończeniem wojny kraje te musiały zacząć spłacać swoje długi, równocześnie wracając do odbudowy przemysłu pokojowego. Sytuacja ta doprowadziła do wybuchu kryzysu gospodarczego na początku lat 20.. Kryzys ten uderzył głównie w mniejsze kraje, oraz państwa europejskie.
Równocześnie w latach 20. rozwój techniczny w zakresie produkcji przemysłowej sprawił, że gospodarki wszystkich państw odżyły. Mniejsze koszty pracy, większa automatyzacja i zapotrzebowanie na surowce sprawiły, że w połowie lat 20. na całym świecie rozpoczął się boom gospodarczy.
Rosnąca produkcja dóbr przemysłowych oraz żywności nie szła jednak za popytem, który wzrastał wolniej. W latach 1927-1928 w wielu krajach pojawiły się olbrzymie nadwyżki produkcji, które zaczęły doprowadzać do spadku cen tych produktów.
Spadające ceny nie zniechęcały jednak przedsiębiorców do zwiększania produkcji. Wszystko to doprowadziło do załamania się światowej gospodarki i poprzez reakcję łańcuchową, rozpoczętą w USA, kryzys rozlał się praktycznie na cały świat.
Czarny czwartek i czarny wtorek
24 października 1929 roku doszło do krachu na giełdzie w Nowym Jorku. Tego jednego dnia sprzedano aż 13 mln akcji (średnio przed kryzysem dziennie sprzedawano około 3 mln akcji). Paniczna wyprzedaż rozpoczęła reakcję łańcuchową. Mimo serii bankructw banków i dużych przedsiębiorstw, władze USA nie podjęły żadnych działań naprawczych, uznając, że sytuacja wróci do normy sama.
Niestety 29 października miał miejsce kolejny krach, znany jako czarny wtorek. Tego dnia akcjonariusze pozbyli się około 16 mln akcji. Do listopada akcjonariusze pozbyli się akcji o wartości 30 mld dolarów, przyczyniając się do olbrzymiego spadku wartości rynku.
Tragiczna sytuacja na giełdzie doprowadziła do bankructw banków i wielu dużych przedsiębiorstw. Załamanie się amerykańskiej gospodarki szybko odbiło się na kondycji gospodarek państw europejskich, związanych z USA handlem i zobowiązaniami kredytowymi.
Wielki kryzys
Zapoczątkowany pod koniec października kryzys rozlał się na cały świat. Jedynym wyjątkiem był Związek Radziecki, który oparł się problemom gospodarczym głównie dzięki gospodarce centralnie planowanej, odizolowaniu od reszty świata i trwającym olbrzymim inwestycjom.
Bankructwo przemysłu i rolnictwa doprowadziło do wzrostu bezrobocia. W samych Stanach Zjednoczonych liczba bezrobotnych wzrosła z 1 550 000 w 1929 roku do 10 243 000 w 1935 roku, przy czym są to dane oficjalne. Według nieoficjalnych danych liczby te mogą być znacznie większe. W Polsce w najgorszym momencie kryzysu w 1934 roku bezrobocie osiągnęło poziom 414 tysięcy.
W 1932 roku światowa produkcja przemysłowa była o 37% gorsza niż w 1929 roku. W takich krajach jak USA, Niemcy czy też Polska produkcja przemysłowa spadła o ponad 40%. Co ciekawe jeszcze gorzej wyglądała sytuacja w rolnictwie.
O ile przemysł bronił się dzięki wzajemnym powiązaniom, grupom interesów i układom, tak rolnicy nie współpracujący ze sobą znaleźli się w tragicznej sytuacji. Olbrzymie bezrobocie doprowadziło do ubóstwa i głodu, a z drugiej strony rolnicy nie mogący sprzedać swoich produktów zaczęli niszczyć plony. Ceny produktów rolniczych już przed kryzysem były niskie, ale w jego trakcie spadły jeszcze bardziej.
Spadek produkcji przemysłowej pociągnął za sobą załamanie handlu międzynarodowego. Przeciętnie obroty państw spadły aż o 60%. Najgorzej wyglądała sytuacja w krajach uprzemysłowionych, ale również mniejsze państwa znalazły się trudnej sytuacji. W USA zyski z handlu spadły o 73%, a w Polsce o 28%.
Protekcjonizm i interwencjonizm
Wraz z wybuchem kryzysu rządy wielu państw stanęły przed trudnym zadaniem złagodzenia jego skutków. Ekonomiści podawali różne propozycje wyjścia z sytuacji, ale większość krajów zdecydowała się na skorzystanie z mechanizmów interwencyjnych oraz chroniących własną gospodarkę.
Uruchomiono olbrzymie ilości rezerw finansowych, całkowicie zrezygnowano z wymienialności walut na złoto. Zaczęło się wielkie drukowanie pieniędzy i pompowanie ich w gospodarkę. W USA program walki z kryzysem wprowadził wybrany 4 marca 1933 roku prezydent Franklin D. Roosevelt. Jego program nosił nazwę Nowy Ład (ang. New Deal).
To właśnie działania Roosevelta stały się inspiracją dla wielu rządów. Uruchomione rezerwy finansowe wykorzystano na zwiększenie ilości rządowych inwestycji w infrastrukturę oraz na pomoc dla najuboższych. Praktycznie w każdym kraju objętym kryzysem wprowadzono podobne rozwiązania.
Dodatkowo w Europie na fali niezadowolenia z sytuacji gospodarczej do władzy doszli politycy o często skrajnych poglądach. Wśród nich znalazł się Adolf Hitler, który przejął władzę w Niemczech. Jako nowy przywódca kraju rozpoczął nie tylko program inwestycji w przemysł i infrastrukturę, ale również rozpoczął program zbrojeniowy.
To właśnie zamówienia rządów na sprzęt wojskowych często były największym ratunkiem dla upadających przemysłów. Równolegle każdy kraj na swój sposób starał się chronić własną gospodarkę przed napływem tańszych produktów z innych państw.
Protekcjonizm wprowadzony w pierwszych latach kryzysu miał niestety odwrotny skutek niż planowali ekonomiści i politycy. Spadek importu doprowadził do nasilenia się objawów kryzysu w krajach uzależnionych od eksportu i handlu.
Wielki kryzys w cieniu wojny
W połowie lat 30. kryzys zaczął słabnąć. Gospodarki państw europejskich powróciły do stany przed kryzysem, a w niektórych krajach nawet rozwinęły się. Niestety często było to efektem rozpoczętego wyścigu zbrojeń i przygotowań do wojny.
W USA olbrzymi program inwestycyjny uratował sytuację gospodarczą, ale aż do wybuchu wojny w 1939 roku w wielu stanach sytuacja gospodarcza była jeszcze daleka od normy. Mniejsze kraje borykały się z problemem kryzysu aż do lat 40., powoli stając na nogi.
Wielki kryzys w miarę szybko rozszedł się po kościach, ale pozostawił piętno na gospodarkach wielu państw. Wśród najważniejszych przyczyn jego wybuchu wymienia się dzisiaj, z perspektywy czasu, brak odpowiednich regulacji i zbyt duże uwolnienie gospodarki, które doprowadziło do nadprodukcji.
