Transatlantyk, transportowiec wojska i okręt-baza SS Kościuszko

W swojej długiej historii, transatlantyk SS Kościuszko pełnił wiele funkcji. Swoją karierę zaczął jako statek pasażerski, po kilku latach stał się transportowcem wojska, a później kolejno ponownie liniowcem pasażerskim, transportowcem wojska, okrętem-bazą i znowu transportowcem. W tym czasie pływał pod banderami Rosji, Wielkiej Brytanii, Danii i Polski.

Historia statku rozpoczęła się w 1914 roku, gdy linie Russian East Asiatic Company zamówiły w brytyjskiej stoczni Barclay, Curle & Co. Ltd. zamówiły kolejny transatlantyk, który miał powiększyć flotę armatora. Wodowanie statku miało miejsce 14 lutego 1915 roku, a po zakończeniu prac wyposażeniowych i prób, jednostka nazwana Caryca, weszła do eksploatacji.

Statek miał 138 m długości i tonaż 6852 BRT. Napęd stanowiły dwa silniki parowe o mocy 5600 KM, zapewniające prędkość maksymalną 14 węzłów. Na pokładzie znajdowało się miejsce dla około 720 pasażerów i 240 członków załogi. Liniowiec miał bardzo podobną konstrukcje do wcześniejszych statków zamawianych przez te linie, ale powstał według innego projektu, przez co różnił się szczegółami konstrukcji.

Do służby Caryca weszła już w 1915 roku i przez dwa lata obsługiwała trasę Archangielsk-Nowy Jork jako typowy statek emigrancki. Po Rewolucji Październikowej, jednostka została przejęta przez Wielką Brytanię, po tym jak właściciel statku przestał istnieć.

Caryca zachowała nazwę, ale przeszła pod kontrolę Cunarda, który obsługiwał trasy między Europą a Stanami Zjednoczonymi i Kanadą. Po zakończeniu wojny, statek wykorzystywano do transportu żołnierzy wracających z frontu. W 1921 roku duński armator East Asiatic Company, który posiadał wcześniej większościowy pakiet udziałów w liniach do których Caryca należała początkowo, upomniał się o zwrot statku.

Jednostka podnosiła wówczas duńska banderę i otrzymała nazwę Lituania. Skierowano ją do obsługi trasy Lipawa-Nowy Jork przez Gdańsk i Kopenhagę. W sezonie zimowym, liniowiec obsługiwał rejsy wycieczkowe na Morzu Śródziemnym. 11 marca 1930 roku na mocy porozumienia między Żeglugą Polską a Det Ostasiatske Kompani statek został przejęty przez Polskie Transatlantyckie Towarzystwo Okrętowe. 8 czerwca statek dotarł do Gdyni i po naprawach, 20 sierpnia 1930 roku podniesiono na nim polską banderę i zmieniono nazwę na Kościuszko.

Statek obsługiwał od tego czasu linię między Gdynią a Nowym Jorkiem wspólnie z siostrzanymi liniowcami Polonią i Pułaskim. Do wybuchu II wojny światowej transatlantyk był intensywnie wykorzystywany zarówno na trasach liniowych jak i wycieczkowych. Tuż przed wybuchem wojny zakładano, że jednostka trafi na złom w 1940 roku. W tej sytuacji pojawiła się koncepcja wykorzystania jej do zablokowania portu w Gdyni na wypadek wojny. Zaczęto nawet przygotowywać statek do zatopienia, ale w ostatniej chwili zmieniono zdanie.

28 sierpnia Kościuszko wraz z liczącą jedynie 18 osób załogą (sic!) wyszedł w morze i udał się do Wielkiej Brytanii. Do celu dotarł 2 września. W listopadzie 1939 roku statek został przekazany Polskiej Marynarce Wojennej. Początkowo miał służyć jako transportowiec wojska, ale ostatecznie uznano, że nie nadaje się do tej roli z powodu problemów z statecznością i wieku. W związku z tym przekształcono go w okręt-bazę, pełniący rolę zaplecza administracyjno-szkoleniowego PMW. Pełniąc nową rolę, statek otrzymał nazwę ORP Gdynia.

30 czerwca 1941 roku dawny transatlantyk został zwrócony przedsiębiorstwu Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe, któe przywróciły mu nazwę Kościuszko. 11 lipca rozpoczęto jego gruntowny remont, po którym statek wrócił do służby jako transportowiec wojska, mogący zabrać na pokład 1200 żołnierzy wraz z ekwipunkiem. Zainstalowano lekki uzbrojenie przeciwlotnicze oraz ogołocono wnętrze.

Jako transportowiec, Kościuszko pływał zarówno po Atlantyku jak i Pacyfiku, a pod koniec wojny również na Morzu Śródziemnym. 28 lipca 1945 roku opuszczono na nim polską banderę, a nowym właścicielem statku została Wielka Brytania. Dalej wykorzystywano go jednak jako transportowiec wojska. 3 kwietnia 1946 roku Kościuszko został oficjalnie sprzedany Wielkiej Brytanii za sumę 100 000 funtów. Zmieniono jego nazwę na Empire Helford i wykorzystywano aż do 1950 roku, gdy wysłużony dawny transatlantyk został zezłomowany.