Szwedzkie pancerniki obrony wybrzeża typu Sverige

Na początku XX wieku rozpoczął się nowy morski wyścig zbrojeń, którego efektem była całkowita zmiana ówczesnych flot i powstanie wielu zupełnie nowych typów okrętów. Nie mogąca sobie pozwolić na znaczącą rozbudowę floty Szwecja postanowiła wprowadzić do eksploatacji nieco nowe pancerniki obrony wybrzeża typu Sverige, które pozostawały w eksploatacji aż do drugiej połowy lat 50.

Geneza

Na początku XX wieku przez wszystkie największe floty świata przetoczyła się rewolucja, która zapoczątkowała nowy, morski wyścig zbrojeń. Niszczyciele i okręty podwodne uzbrojone w torpedy samobieżne, coraz potężniejsze pancerniki i turbiny parowe zmieniły wygląd ówczesnych flot. Największe floty w ciągu kilku lat całkowicie zmieniły swój wygląd, ponosząc olbrzymie koszty budowy kolejnych nowych okrętów wojennych. Mniejsze państwa, których bezpieczeństwo było uzależnione od silnej floty, nie mogły pozwolić sobie na ponoszenie tak dużych kosztów.

W związku z tym zwłaszcza w Europie, dużą popularnością zaczęły się cieszyć pancerniki obrony wybrzeża. Mniejsze od typowych okrętów tej klasy, dysponujące stosunkowo silnym uzbrojeniem i opancerzeniem, ale znacznie tańsze w budowie i eksploatacji. Jednym z państw, które szczególnie zainteresowało się tego typu okrętami była Szwecja.

W 1903 roku rozpoczęto budowę HSwMS Oscar II, będącego pierwszym nowym pancernikiem obrony wybrzeża (wcześniejsze okręty bardziej przypominały typowe okręty pancerne końca XIX wieku). Do służby wprowadzono go w 1907 roku, ale już podczas prac wykończeniowych przedstawiciele szwedzkiej marynarki wojennej wiedzieli, że jeden okręt nie wystarczy, zwłaszcza, że jego uzbrojenie pozostawiało wiele do życzenia.

W związku z tym w 1906 roku rozpoczęto prace koncepcyjne nad kolejnym, lepiej uzbrojonym i nowocześniejszym pancernikiem obrony wybrzeża. Powstało kilkanaście różnych koncepcji, ale ostatecznie wybrano projekt oznaczony jako Pancernik F. Zakładał on budowę jednostki o wyporności około 7500 ton, uzbrojonej w 4 działa kalibru około 280 mm w dwóch podwójnych wieżach, oraz wyposażonego w turbiny parowe.

Po zaakceptowaniu wstępnego projektu w 1911 roku wydawało się, że prace nad okrętem ruszą w każdej chwili. Tak się jednak nie stało, a cały projekt o mały włos nie trafił do kosza. Po wyborach parlamentarnych latem 1911 roku do władzy w Szwecji doszli politycy o społecznych i lewicowych poglądach, którzy nie chcieli finansować drogich programów zbrojeniowych. Co istotne, postawa parlamenty spotkała się z bardzo ostrą reakcją nie tylko króla Szwecji, Gustawa V, ale również społeczeństwa. Doszło do demonstracji, które ostatecznie obaliły rząd i doprowadziły do przyśpieszonych wyborów, które wygrali konserwatyści.

W międzyczasie zorganizowana została zbiórka społeczna na budowę nowego okrętu. Około 125 tys. osób przekazało łącznie ponad 17 mln koron (przy zakładanym koszcie budowy okrętu wynoszącym około 15 mln koron). Nowy rząd przyjął pieniądze i wykorzystał je do budowy nie tylko nowego pancernika obrony wybrzeża, ale również budowy kilku mniejszych jednostek.

Zanim przystąpiono jednak do budowy okrętu, należało rozwiązać kolejny problem. Żadna szwedzka stocznia nie budowała wcześniej tak dużych okrętów, a zgodnie z ustaleniami z społeczeństwem, pancernik miał powstać w Szwecji. Dodatkowo zakłady Boforsa nie miały odpowiedniego zaplecza do budowy armat kalibru 283 mm. Dopiero po przystosowaniu infrastruktury (często na własny koszt poszczególnych przedsiębiorstw) możliwe było rozpoczęcie budowy nowego okrętu.

Pancerniki obrony wybrzeża typu Sverige

Stępkę pod pancernik położono 12 grudnia 1912 roku w stoczni Götaverken w Göteborgu. Wodowanie okrętu nazwanego HSwMS Sverige miało miejsce 3 maja 1915 roku. Ze względu na trwające działania wojenne prace wyposażeniowe przebiegały powoli i z licznymi opóźnieniami, ponieważ płyty pancerne sprowadzano z USA. Ostatecznie pancernik wszedł do służby 14 maja 1917 roku.

Już na początku I wojny światowej szwedzkie władze uznały, że jeden nowy okręt nie będzie wystarczający do obrony długiej, szwedzkiej linii brzegowej. W związku z tym 1915 roku zamówiono dwa kolejne pancerniki typu Sverige, nieznacznie różniące się od pierwszej jednostki pod względem konstrukcji kadłuba, ale dysponujące takim samym wyposażeniem.

Okręty otrzymały nazwy HSwMS Drottning Victoria i HSwMS Gustaf V. Stępki pod nie położono latem 1915 roku, a wodowanie miało miejsce 15 września 1917 roku. Również i tym razem prace wykończeniowe uległy znaczącemu opóźnieniu z powodu trwających działań wojennych. Wraz z zakończeniem I wojny światowej pojawił się nawet pomysł zaniechania ich budowy i przekształcenia w statki transportowe. Koszty takiej przebudowy uznano za nieopłacalne, potwierdzając równocześnie potrzebę posiadania silniejszej floty, zdolnej do podejmowania działań przeciwko jednostkom radzieckim. Ostatecznie do służby oba pancerniki weszły odpowiednio 12 marca 1921 roku i 22 grudnia 1922 roku. Pod względem konstrukcji okręty nieznacznie różniły się od pierwszego pancernika i były nieco dłuższe.

Pancerniki miały 119 m długości (Sverige) i 120 m długości (Drottning Victoria i Gustaf V), oraz wyporność odpowiednio 7688 ton i 7663 ton). Okręty nieznacznie różniły się kształtem kadłuba, przy czym dwa późniejsze pancerniki przystosowano do przebijania się przez lód. Napęd stanowiły dwie turbiny parowe różnego typu, zasilające 4 śruby na Sverige i dwie na Drottning Victoria i Gustav V. Prędkość maksymalna wynosiła 22,5 węzłów oraz 23,2 węzły, a zasięg 5040 km i 6070 km przy prędkości 14 węzłów.

Początkowo uzbrojenie okrętów składało się z czterech dział kalibru 283 mm w dwóch podwójnych wieżach na dziobie i rufie oraz 8 dział kalibru 152 mm w sześciu pojedynczych i jednej podwójnej wieży. Uzbrojenie pomocnicze składało się z 4 szybkostrzelnych dział kalibru 75 mm. Uzbrojenie przeciwlotnicze składało się z dwóch dział kalibru 75 mm, dwóch kalibru 57 mm i dwóch karabinów maszynowych kalibru 6,5 mm. Dodatkowo pancerniki dysponowały dwiema podwodnymi wyrzutniami torped.

Opancerzenie było całkiem solidne jak na okręty tego typu i składało się z płyt pancernych o grubości 200 mm w pasie burtowym, 200 mm na wieżach, 100 mm na cytadeli i 18-24 mm na pokładzie. Załoga liczyła 427 oficerów i marynarzy w standardowej konfiguracji oraz 443 w przypadku okrętów wykorzystywanych jako jednostki flagowe.

W toku eksploatacji wszystkie trzy pancerniki przechodziły liczne modernizacje (Szwedzi starali się modernizować okręty na bieżąco, tak aby pobyty w stoczniach były jak najkrótsze). Pierwsza seria modernizacji miała miejsce pod koniec lat 20, kolejna w połowie lat 30. a ostatnia pod koniec lat 30. W przypadku każdej z jednostek zakres prac był inny. Wraz z kolejnymi pobytami w stoczniach zmianie uległo uzbrojenie okrętów oraz ich wygląd zewnętrzny – szczególnie widoczne to było po kształcie kominów. Na okrętach wymieniono również część kotłów na opalane olejem napędowym, a nie węglem.

Po ostatniej serii modernizacji uzbrojenie podstawowe pozostało takie samo, ale uzbrojenie dodatkowe składało się z 6 dział kalibru 152 mm w czterech pojedynczych i jednej podwójnej wieży, 4 dział przeciwlotniczych kalibru 75 mm, sześciu kalibru 40 mm, czterech kalibru 25 mm, trzech kalibru 20 mm i czterech karabinów maszynowych kalibru 8 mm. Usunięto ponadto wyrzutnie torped. Taki zestaw uzbrojenia utrzymano aż do końca służby wszystkich trzech pancerników.

Eksploatacja

Po wejściu do służby wszystkie trzy pancerniki włączono w skład głównej grupy bojowej szwedzkiej marynarki wojennej. Pierwsze zadanie bojowe HSwMS Sverige miało miejsce już w 1918 roku podczas wojny domowej w Finlandii. Okręt wspierał działania w rejonie wysp Alandzkich. W kolejnych latach wraz z siostrzanymi jednostkami wykorzystywano go podczas licznych rejsów kurtuazyjnych zarówno na Bałtyku jak i nawet Morzu Śródziemnym. W latach 20. były to najnowocześniejsze okręty na Bałtyku (i jedne z najpotężniejszych, nie licząc radzieckich pancerników typu Gangut).

Podczas II wojny światowej okręty nie brały udziału w walkach, ale w 1944 roku wykorzystano je do odstraszenia niemieckich jednostek, które zbliżyły się do szwedzkich wód terytorialnych. Według dostępnych raportów z czasów wojny obecność szwedzkich pancerników obrony wybrzeża znacząco wpływała na decyzje niemieckiej floty, która obawiała się, że okręty te posłużą do działań przeciwko niemieckiej żegludze. Niektórzy historycy uważają nawet, że obecność trzech silnie uzbrojonych okrętów miała swój znaczący wpływ na rezygnację Niemców z planów inwazji na Szwecję. Również Rosjanie czuli respekt przed tymi okrętami, o czym wspominali w opublikowanych po wojnie raportach i opiniach.

W latach 40. pancerniki typu Sverige mimo licznych modernizacji nie były już jednak aż tak nowoczesnymi jednostkami. Powstały nawet plany budowy ich następców, ale nie zrealizowano ich z powodu kosztów. Ostatecznie 30 stycznia 1953 roku wycofano z eksploatacji pancernik HSwMS Sverige, a w 1958 roku rozpoczęto jego złomowanie.

HSwMS Drottning Victoria pozostawał w eksploatacji do 22 marca 1957 roku, a złomowanie okrętu rozpoczęto w 1959 roku. Nieco dłużej przetrwał HSwMS Gustaf V, który również został wycofany z służby 22 marca 1957 roku, ale nie trafił od razu na złom. Podejmowano próby jego zachowania w roli okrętu-muzeum, ale tak się niestety nie stało i w 1970 roku podjęto decyzję o jego złomowaniu. Tym samym zakończyła się historia ostatnich szwedzkich pancerników obrony wybrzeża.