M47 Patton – przejściowa hybryda i początek rewolucji

O ile wprowadzony do uzbrojenia w 1949 roku M46 Patton był przejściową modernizacją starszych czołgów M26 Pershing, tak wyprodukowany w 1951 roku M47 Patton był składakiem łączącym stary kadłub, ale poddany modyfikacji z nową wieżą. Czołgi te chociaż trafiły do bardzo wielu odbiorców, miały krótką karierę w amerykańskiej armii i o wiele dłużej pozostawały w eksploatacji wśród zagranicznych użytkowników.

Geneza

Zakończenie II wojny światowej w 1945 roku przyniosło Stanom Zjednoczonym pozycję globalnego mocarstwa, ale jednocześnie zapoczątkowało okres gwałtownej demobilizacji i drastycznych cięć budżetu przeznaczonego na utrzymanie i rozwój armii. Amerykańskie wojska pancerne, które w szczytowym okresie wojny liczyły dziesiątki dywizji, zostały zredukowane do minimum. Produkcja nowych czołgów niemal ustała, a wysiłki badawczo-rozwojowe zostały znacząco spowolnione. Podstawowymi czołgami średnimi pozostawały Shermany, głównie w odmianie M4A3E8 (76)W, uzupełniane przez stosunkowo niewielką liczbę wprowadzonych pod koniec wojny M26 Pershing.

M26, początkowo klasyfikowany jako czołg ciężki, był odpowiedzią na niemieckie czołgi PzKpfw V Panther i PzKpfw VI Ausf. E Tiger. Posiadał potężną armatę kalibru 90 mm i solidny pancerz, ale jego główną wadą był silnik Ford GAF V8 o mocy zaledwie 500 KM. Była to ta sama jednostka napędowa, która napędzała znacznie lżejszego Shermana, co w przypadku ważącego 42 tony Pershinga prowadziło do fatalnej mobilności, wysokiej awaryjności i niewystarczającego zasięgu. W 1948 roku podjęto próbę rozwiązania tego problemu poprzez montaż nowego, mocniejszego silnika Continental AV-1790-5A V12 o mocy 810 KM oraz nowej przekładni General Motors CD-850-3. Tak zmodernizowany pojazd, po dalszych modyfikacjach, wszedł do służby jako M46 Patton, stając się pierwszym czołgiem nazwanym na cześć słynnego generała George’a S. Pattona. Było to jednak rozwiązanie doraźne – M46 wciąż bazował na przestarzałym kadłubie i podwoziu z lat 40.

Równocześnie na horyzoncie pojawiło się nowe, znacznie poważniejsze zagrożenie. Związek Radziecki, niedawny sojusznik, stawał się głównym potencjalnym przeciwnikiem Stanów Zjednoczonych w rozpoczynającej się zimnej wojnie. Radzieckie siły pancerne dysponowały tysiącami czołgów T-34-85, które stopniowo zastępowano znacznie nowocześniejszymi konstrukcjami, najpierw przejściowymi T-44, a później rewolucyjnymi T-54. Do tego dochodziła spora liczba dobrze opancerzonych i silnie uzbrojonych czołgów ciężkich IS-3, oraz jego następcy – IS-4, oraz opracowywany dopiero IS-8 (który wszedł do służby jako T-10). T-54 z armatą kalibru 100 mm, niskim profilem i dobrze ukształtowanym pancerzem, deklasował wszystkie czołgi, jakimi dysponowały Stany Zjednoczone oraz ich sojusznicy (tylko rozwijany i stopniowo modernizowany A41 Centurion po otrzymaniu nowego uzbrojenia był w stanie konkurować z radzieckimi czołgami).

Amerykanie zdawali sobie sprawę, że M46 jest jedynie tymczasowym „zapychaczem dziury” i pilnie potrzebują nowej konstrukcji. Równolegle zainicjowano kilka programów rozwojowych, które miały doprowadzić do powstania kilku nowych typów czołgów. Były to czołgi lekkie T41 (M41 Walker Bulldog), czołgi ciężkie T43 (M103) oraz nowe czołgi średnie.

Przejściowa hybryda

Program budowy nowych czołgów średnich otrzymał oznaczenie T42. Prace nad nim rozpoczęto w Detroit Tank Arsenal w grudniu 1948 roku. T42 miał być konstrukcją pod wieloma względami nowatorską. Zakładano, że będzie lżejszy od M46 (około 36 ton), co w połączeniu z sześciocylindrowym silnikiem Continental AOS-895-3 o mocy 500 KM miało poprawić jego mobilność (mimo braku wzrostu mocy silnika). Kluczowym elementem była jednak całkowicie nowa, odlewana wieża o zdecydowanie lepszym kształcie, w której zamontowano armatę T119 kalibru 90 mm (później standaryzowaną jako M36), stabilizowaną w dwóch płaszczyznach. Czołg miał również posiadać automat ładujący (ostatecznie ten wprowadzono w prototypie T69 z wieżą oscylacyjną, na podwoziu T42). Zakładano, że T42 będzie miał lepszy, albo chociaż taki sam pancerz jak M46 Patton.

Niestety, program T42 borykał się z licznymi opóźnieniami. Problemy sprawiał nowy silnik Continental AOS-895-1, który nie zapewniał wzrostu osiągów. Sytuacja uległa dramatycznemu zaostrzeniu 25 czerwca 1950 roku, kiedy wojska Korei Północnej, wyposażone w radzieckie czołgi T-34-85, przekroczyły 38. równoleżnik, rozpoczynając wojnę koreańską. Amerykańskie M46, chociaż górowały nad T-34, były dostępne w niewielkiej liczbie, a perspektywa wprowadzenia T42 do produkcji seryjnej była odległa.

W tej sytuacji, na spotkaniu w Pentagonie w lipcu 1950 roku, podjęto decyzję, aby opracować tymczasowy czołg. Zalecono, aby połączyć najlepsze cechy istniejących i projektowanych konstrukcji: sprawdzony, niezawodny i dostępny od ręki kadłub z układem napędowym z czołgu M46 z nowoczesną, potężnie uzbrojoną wieżą z prototypowego T42. Jedyną modyfikacją było dostosowanie kadłuba do wieży o większym pierścieniu. Decyzję tę formalnie zatwierdził Ordnance Corps  w październiku 1950 roku. Projekt otrzymał oznaczenie M46E1. Pośpiech był tak wielki, że zrezygnowano z budowy klasycznych prototypów i długotrwałych testów. Zamiast tego, w grudniu 1950 roku, firma American Locomotive Company otrzymała kontrakt o wartości 100 mln dolarów na produkcję pierwszych 500 czołgów, bazując jedynie na dokumentacji technicznej. Produkcja miała ruszyć niemal natychmiast, a pierwsze pojazdy miały trafić na front w Korei. Kolejne zamówienie otrzymał Detroit Arsenal Tank Plant.

Pierwszy seryjny egzemplarz hybrydowego czołgu, standaryzowanego w maju 1952 roku jako 90 mm Gun Tank M47 Patton, opuścił linię produkcyjną w Detroit Tank Arsenal już w czerwcu 1951 roku. Próby poligonowe na Aberdeen Proving Ground ujawniły szereg wad, co było nieuniknione przy tak pospiesznym trybie prac. Problemy sprawiał głównie dalmierz stereoskopowy M12, który był wrażliwy na wstrząsy, a jego obsługa wymagała intensywnego szkolenia. Krytykowano również ciasnotę w wieży, mimo jej większych rozmiarów w porównaniu do tej z M46. Mimo to, uznano, że przewaga w sile ognia i ochronie załogi jest decydująca. Do listopada 1953 roku wyprodukowano łącznie 8576 czołgów, z czego 5481 w Detroit i 3095 w American Locomotive Company. M47 był ostatnim amerykańskim czołgiem, który posiadał stanowisko strzelca-radiotelegrafisty w kadłubie – rozwiązanie uznawane już wówczas za anachronizm.

Eksploatacja

Paradoksalnie, czołg M47, stworzony z myślą o wojnie w Korei, nigdy na nią nie trafił. Zanim produkcja ruszyła na dobre i rozwiązano początkowe problemy techniczne, sytuacja na froncie ustabilizowała się, a pilna potrzeba dostarczenia czołgów zniknęła. Ostatecznie pierwsze M47 Patton trafiły do 1 i 2 Dywizji Pancernej US Army latem 1952 roku, a pod koniec roku nowe czołgi trafiły do US Marine Corps. Równocześnie czołgi M47 Patton miały stać się podstawowymi czołgami NATO, obok A41 Centurion. Zaczęto je więc dostarczać do różnych jednostek amerykańskich, stacjonujących poza USA (ale nie do Korei). Krótko później, w 1953 roku do produkcji wszedł znacznie nowocześniejszy M48 Patton, który był konstrukcją bardziej nowoczesną i dopracowaną.

W rezultacie, służba M47 w US Army i US Marine Corps była niezwykle krótka. Czołgi te szybko, bo już w 1955 roku, przesunięto do statusu „Limited Standard”, a do 1959 roku całkowicie wycofano z jednostek liniowych, zastępując je M48. M47 jest jedynym czołgiem z serii Patton, który nigdy nie został użyty bojowo przez siły amerykańskie. Warto jednak dodać, że w trakcie prób, zbudowano około 20 czołgów M47E1, wyposażonych w system kierowania ogniem z brytyjskiego Centuriona, który okazał się bardzo skuteczny. Nie zdecydowano się jednak na szerszą modernizację.

Prawie wszystkie wyprodukowane egzemplarze – 8552 trafiły na eksport. W ramach programu pomocy wojskowej (Military Assistance Program), M47 stał się głównym towarem eksportowym amerykańskiego przemysłu zbrojeniowego w drugiej połowie lat 50. Przekazano go masowo sojusznikom w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji, tworząc pancerną pięść NATO i innych paktów obronnych. Jednym z ciekawszych użytkowników M47 była Jugosławia, która otrzymała ponad 300 czołgów tego typu. Dzięki temu powstało sporo lokalnych wersji M47. Najważniejszą był M47M, (pozbawiony m.in. stanowiska strzelca-radiooperatora) opracowany dla Iranu i Pakistanu, ale dostarczony również do Hiszpanii (jako M47E), gdzie zmodyfikowano je później do standardu M47E1 i M47E2 (45 egzemplarze), uzbrojonej w armatą Rh-105 kalibru 105 mm i posiadającej nowy system kierowania ogniem. We Francji i we Włoszech opracowano natomiast wersje uzbrojone w armaty kalibru 105 mm – odpowiednio CN 105 F1 i OTO Melara 105 mm L/52. Podobnie jak w M47M, w czołgach tych usunięto stanowisko strzelca-radiooperatora.

Wśród zagranicznych użytkowników znaleźli się:

O ile podczas służby w amerykańskiej armii, M47 nie miały okazji do wykazania się w boju, tak czołgi eksportowe kilkukrotnie wzięły udział w różnych konfliktach lokalnych. Był to m.in.

• Wojna indyjsko-pakistańska (1965): To najsłynniejszy epizod bojowy z udziałem M47. Pakistańskie dywizje pancerne, wyposażone w Pattony, stanowiły trzon sił uderzeniowych. Początkowo odnosiły sukcesy, jednak w decydującej bitwie pod Asal Uttar wpadły w pułapkę zastawioną przez indyjską piechotę i czołgi. Indyjskie Centuriony, uzbrojone w armaty 20-funtowe (84 mm) okazały się groźnymi przeciwnikami. M47 cierpiał z powodu benzynowego silnika, który przez konstrukcję systemu paliwowego miał tendencję do zapalania się po trafieniu. Mimo to, w starciach na otwartym terenie armata kalibru 90 mm i zaawansowany system celowniczy M47 dawały mu przewagę nad starszymi czołgami indyjskimi.
• Kryzys sueski (1956): Francuski 8. Pułk Dragonów, wyposażony w M47, wziął udział w lądowaniu w Egipcie. Czołgi zapewniały wsparcie ogniowe siłom francusko-brytyjskim, ale nie doszło do większych starć pancernych.
• Wojna sześciodniowa (1967): Jordania użyła swoich M47 przeciwko Izraelowi na Zachodnim Brzegu. Jordańskie Pattony stoczyły ciężkie walki z izraelskimi M48, Centurionami i Super Shermanami. Mimo waleczności jordańskich załóg, przewaga Izraela w wyszkoleniu i taktyce, a zwłaszcza panowanie w powietrzu, doprowadziły do ciężkich strat po stronie jordańskiej.
• Somalia (1977-1990): Jednym z aktywniejszych użytkowników czołgów M47 była Somalia, która otrzymała z Arabii Saudyjskiej około 100 M47, które wykorzystywano w walkach z Etiopią (gdzie głównym przeciwnikiem były m.in. T-34-85 i T-55, ale również etiopskie M47). Czołgi, które przetrwały, brały udział w wojnie domowej w Somalii.

• Wojna irańsko-iracka (1980-1988): Iran był jednym z większych użytkowników M47. Po rewolucji islamskiej czołgi te wzięły udział w długiej i wyniszczającej wojnie z Irakiem. Walczyły z radzieckimi czołgami T-55, T-62 i T-72. Po wojnie, odcięci od amerykańskich części zamiennych Irańczycy, opracowali własną, głęboką modernizację czołgu, nazwaną Sabalan. Wymieniono w niej system kierowania ogniem, co znacznie podniosło walory bojowe wiekowych maszyn. Ponadto powstał jeszcze czołg Tiam, czyli Sabalan z wieżą chińskiego czołgu Type 59.
• Wojny w byłej Jugosławii (lata 90.): Po rozpadzie Jugosławii, czołgi M47, pochodzące z arsenałów Jugosłowiańskiej Armii Ludowej, znalazły się na wyposażeniu nowo powstałej armii chorwackiej i bośniackiej. Brały aktywny udział m.in. w walkach podczas wojny o niepodległość Chorwacji.

Dane taktyczno-techniczne

Podsumowanie

M47 Patton, mimo że był konstrukcją przejściową i pełną kompromisów, odegrał kluczową rolę w rozwoju amerykańskiej broni pancernej. Przede wszystkim, jego masowa produkcja pozwoliła na szybkie przezbrojenie armii amerykańskiej i jej sojuszników w okresie narastającego napięcia zimnowojennego. Doświadczenia zebrane podczas pośpiesznego wdrażania i krótkiej eksploatacji M47 dostarczyły bezcennych danych, które wykorzystano przy projektowaniu jego następcy, czyli czołgu M48 Patton.

Problemy techniczne M47, szczególnie te związane z niezawodnością dalmierza stereoskopowego, ciasnotą przedziału bojowego i anachronicznym stanowiskiem strzelca kadłubowego, stały się bezpośrednim impulsem do zaprojektowania zupełnie nowego czołgu od podstaw. Projektując M48, inżynierowie skupili się na wyeliminowaniu wad poprzednika. Stworzyli całkowicie nowy, jednoczęściowy odlewany kadłub i wieżę o eliptycznym kształcie, które zapewniały znacznie lepszą ochronę balistyczną. Zrezygnowano z piątego członka załogi, co pozwoliło na lepsze rozplanowanie wnętrza i zwiększenie zapasu amunicji. Udoskonalono system kierowania ogniem i zawieszenie.

W ten sposób M47 Patton, chociaż stworzony w pośpiechu, by sprostać wyzwaniom wojny koreańskiej (w której paradoksalnie nie wziął udziału), stał się nie tylko ważnym elementem arsenałów wielu państw, ale także niezbędnym poligonem doświadczalnym, który utorował drogę dla jednego z najważniejszych czołgów zimnej wojny – M48 Patton.

Źródło zdjęć: Depositphotos.com / Michał Banach