Monopoly – walka z kapitalizmem, która zamieniła się w grę planszową

Z wielu popularnych gier planszowych bez wątpienia Monopoly jest chyba najbardziej znaną. Prawie każdy, kto chociaż chwilę interesował się planszówkami, czy to w dzieciństwie, czy też już jako dorosły, miał styczność z tą grą. Nie każdy jednak wie, że za tą losową, stosunkowo prostą grą kryje się długa, skomplikowana historia walki z brutalnym, amerykańskim kapitalizmem.

Planszowa walka z kapitalizmem.

Historia gry Monopoly zaczęła się na długo przed powstaniem znanej nam gry i związana jest z postacią Elizabeth Magie Phillips. Lizzie Magie urodziła się 9 maja 1866 roku w Macomb w stanie Illinois w USA. Jej ojciec, James Magie był wydawcą pracy, współwłaścicielem The Canton Register, a także abolicjonistą.

Zafascynowana ideami ekonomisty Henry’ego George’a, Elizabeth stała się krytykiem amerykańskiego kapitalizmu, który na przełomie XIX i XX wieku przybrał bardzo agresywną formę. George, autor książki Progress and Poverty (1879), argumentował, że wszelkie bogactwo pochodzące z ziemi powinno być opodatkowane na rzecz społeczeństwa, a jedyną sprawiedliwą formą podatku jest ten od wartości ziemi. W jego wizji, ta forma opodatkowania, znana jako Single Tax (pojedynczy podatek), miała zapobiegać spekulacji i akumulacji bogactwa przez nielicznych, a jednocześnie finansować usługi publiczne.

Na przełomie wieków, w USA rosły podziały między bogatymi a biednymi, przez co bogactwo koncentrowało się w rękach zamożnych rodzin, właścicieli ziemskich, przedsiębiorców i polityków. Tworzone przez nich firmy i korporacje rosły w siłę, przez co zwłaszcza w takich sektorach jak koleje, nafta i ciężki przemysł, często dochodziło do wyzysku siły roboczej, która nie miała odpowiedniego udziału w coraz większych zyskach firm, w których pracowali. Był to czas Drugiej Rewolucji Przemysłowej, charakteryzującej się powstaniem wielkich korporacji i monopoli. Firmy takie jak Standard Oil Johna D. Rockefellera, Carnegie Steel Company Andrew Carnegie’ego czy Union Pacific Railroad w brutalny sposób eliminowały konkurencję, koncentrując olbrzymie bogactwo w rękach wąskiej elity, co prowadziło do narastania nierówności społecznych. W tej sytuacji w USA rosły nastroje zarówno antykapitalistyczne (podobnie, ale na mniejszą skalę takie nastroje rosły w Europie za sprawą ruchów robotniczych), oraz antymonopolistyczne.

Lizzie Magie postanowiła w 1903 roku dołożyć swoją cegiełkę do walki z kapitalizmem w dosyć nietypowy sposób. Otóż wpadła na pomysł zaprojektowania gry planszowej, która miała za zadanie „demonstrowanie zła wynikającego z akumulacji ziemi w rękach nielicznych, a także z korzyści płynących z wprowadzenia pojedynczego podatku na wartość ziemi”. Gra otrzymała nazwę The Landlord’s Game. Jej mechanika była zaprojektowana tak, aby w praktyce pokazać, jak system, w którym jeden podmiot kontroluje kluczowe zasoby, prowadzi do zubożenia większości i wzbogacenia nielicznych. Gra miała dwie zasady, dwie oddzielne ścieżki rozgrywki, które miały kontrastowo ukazać różnice między dwoma systemami gospodarczymi:

1. Wersja monopolistyczna: Gracze rywalizowali, aby doprowadzić innych do bankructwa, co miało uwydatnić szkodliwość koncentracji ziemi w rękach jednego właściciela. Cel ten był dokładnie taki sam jak we współczesnej wersji Monopoly.
2. Wersja antymonopolowa: Wszyscy gracze czerpali korzyści z podatków, które płacili innym właścicielom ziemskim. To polegało na tym, że gdy gracz wchodził na pole przeciwnika, płacił mu czynsz, ale jednocześnie część tej kwoty trafiała do wspólnej kasy, z której wszyscy gracze czerpali korzyści. W tej wersji celem było stworzenie wspólnego dobrobytu i pokazanie, że współpraca, a nie rywalizacja, może przynieść korzyści całemu społeczeństwu.

Magie opatentowała swoją grę 5 stycznia 1904 roku. Co ciekawe, na samym patencie napisała, że gra ma za zadanie „demonstrowanie zła wynikającego z akumulacji ziemi w rękach nielicznych, a także z korzyści płynących z wprowadzenia pojedynczego podatku na wartość ziemi”, co wyraźnie pokazuje jaki przyświecał jej cel. W 1906 roku Magie założyła firmę Economic Game Co., która miała zająć się dystrybucją gry, ponieważ wielu wydawców uznało grę za zbyt polityczną.

The Landlord’s Game była dystrybuowana w małym nakładzie, głównie wśród studentów i aktywistów, zyskując popularność w kręgach akademickich i na kampusach uniwersyteckich, zwłaszcza w Filadelfii i w Nowym Jorku. W kolejnych latach była ona modyfikowana (w 1924 roku Lizzie Magie opatentowała zmodyfikowana wersję gry) i kopiowana przez różnych ludzi, często bez wiedzy i zgody Lizzie Magie. Zmiany te, dokonywane przez kolejne pokolenia studentów i hobbystów, obejmowały dodawanie nowych nazw ulic i pól, dostosowywanie zasad i wprowadzanie lokalnych elementów. W 1932 roku dystrybucją gry zajęła się firma Adgame Company.

W tym czasie kopie jej gry dosłownie żyły własnym życiem. Powstawały różne wersje gry, które odbiegały i to znacząco od pierwotnej wersji. Lizzie Magie próbowała odzyskać kontrolę nad grą i co istotne, czerpać korzyści z jej rosnącej popularności, ale bezskutecznie. Ostatecznie Elizabeth Magie Phillips zmarła 2 marca 1948 roku. W kolejnych latach jej twórczość została zapomniana i dopiero po wielu latach, dzięki pracy historyków, udało się prześledzić historię powstania gry The Landlord’s Game.

Narodziny Monopoly

Kolejne wersje gry trafiały w różne części Stanów Zjednoczonych, zyskując coraz większą popularność. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku do grona osób żywo interesujących się grą dołączył urodzony 10 sierpnia 1889 roku w Filadelfii Charles Darrow. Był on bezrobotnym sprzedawcą grzejników, który spędzał czas, grając w lokalną odmianę The Landlord’s Game, która zyskała już nieoficjalną nazwę Monopoly.

Zafascynowany mechaniką gry, postanowił stworzyć jej własną, ulepszoną wizualnie wersję. Wraz z żoną Esther i synem Williamem, stworzył w 1933 roku planszę (początkowo okrągłą), posługując się kawałkiem ceraty, a pionki wykonał z metalu. Nazwy ulic w jego wersji wzorował na Atlantic City w stanie New Jersey, gdzie spędzał wakacje, dodając takie nazwy jak Boardwalk i Park Place. Co istotne, Darrow całkowicie porzucił antymonopolową wersję zasad Magie, skupiając się wyłącznie na rywalizacji i doprowadzeniu przeciwników do bankructwa, co stało się esencją współczesnej gry.

Początkowo Darrow produkował grę ręcznie, ale w 1934 roku udało mu się zarobić na tyle dużo, aby zlecić produkcję elementów w drukarni. Dodatkowo, dzięki zatrudnieniu grafika, wzbogacił stronę wizualną gry o charakterystyczne, znane nam współcześnie grafiki. Dzięki rozkręceniu produkcji, Darrow zaczął dostarczać swoją grę do Wanamaker’s Department Store, dzięki czemu jego gra zaczęła zyskiwać popularność. . Chcąc zyskać kolejnych klientów, jeszcze w tym samym roku zaprezentował swoją grę firmom Milton Bradley oraz Parker Brothers. Obie odrzuciły ją, jako zbyt skomplikowaną i nieciekawą, a George S. Parker argumentował, że gra ma 52 błędy konstrukcyjne, w tym zbyt duży nacisk na rzuty kostką, co czyni ją grą szczęścia, a nie strategii.

Wraz z rosnącą popularnością Monopoly, firma Parker Brothers ponownie przyjrzała się grze, tym razem uznając ją za wartą wydania. Firma kupiła prawa do gry 14 marca 1935 roku, przy czym Darrow otrzymał patent na grę dopiero 31 grudnia 1935 roku. W ciągu roku skala produkcji wzrosła do 20 000 egzemplarzy tygodniowo, a Monopoly stało się bestsellerem w Stanach Zjednoczonych.

Darrow, który był przedstawiany jako jedyny wynalazca gry, stał się symbolem amerykańskiego snu, podczas gdy Lizzie Magie, prawdziwa autorka pierwotnej koncepcji, została całkowicie pominięta w oficjalnej historii. Kiedy Parker Brothers w 1936 roku dowiedziało się o patencie Magie, postanowiło kupić go za 500 dolarów, aby usunąć wszelkie wątpliwości prawne, skutecznie wyciszając jej wkład. Dopiero w latach 70. XX wieku, dzięki pracy profesora Ralpha Anspacha, który stworzył grę Anti-Monopoly i stanął do walki prawnej z Parker Brothers, historia Lizzie Magie została przypomniana i nagłośniona. Charles Darrow zmarł 28 sierpnia 1967 roku.

Ewolucja mechaniki gry i globalna popularność

Monopoly, w swojej pierwotnej formie, nie różniło się znacząco od dzisiejszej wersji. Gracze rzucali kostkami, poruszali się po planszy, kupowali nieruchomości i budowali na nich domki oraz hotele, co pozwalało na pobieranie czynszu od przeciwników. Celem było doprowadzenie do bankructwa wszystkich rywali. Wersja Parker Brothers wprowadziła standaryzację zasad i planszy, która do dziś pozostaje praktycznie niezmienna. W 1936 roku, w ramach ekspansji na rynki zagraniczne, gra trafiła do Wielkiej Brytanii, gdzie zaadaptowano ją do lokalnych realiów, zmieniając nazwy ulic na te z Londynu.

W czasie II wojny światowej Monopoly odegrało bardzo nietypową rolę – brytyjska firma John Waddington Ltd. (posiadająca licencję na dystrybucję Monopoly w Wielkiej Brytanii) we współpracy z brytyjskim wywiadem MI9 produkowała specjalne edycje gry, które zawierały ukryte mapy ucieczek, kompasy i prawdziwe pieniądze. Gry te były dostarczane do obozów jenieckich za pośrednictwem Czerwonego Krzyża innych organizacji humanitarnych, aby wspomóc uwięzionych żołnierzy w próbach ucieczki.

W Polsce Monopoly pojawiło się po raz pierwszy w 1983 roku, ale pod nazwą Eurobusiness. Wydawcą gry była firma Labo, która nieznacznie zmodyfikowała oryginalne Monopoly, zmieniając nazwy ulic na europejskie miasta. Uproszczono pionki i niektóre elementy gry, ale ogólnie, była ona bardzo podobna do pierwowzoru. Dopiero po przemianach politycznych w Polsce pojawiły się oryginalne wersje Monopoly, które całkowicie zdetronizowały Eurobusiness. Obecnie wydawcą gry Monopoly jest firma Hasbro. 

Monopoly współcześnie i jej mechanika

Współczesna mechanika Monopoly w swojej istocie pozostała wierna pierwotnym założeniom. Celem gry jest doprowadzenie do bankructwa przeciwników poprzez przejęcie kontroli nad większością nieruchomości na planszy.

Gracze grają na planszy z 40 polami (28 pól nieruchomości, 4 pola stacji kolejowych, 2 przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, pola szansy i kasy społecznej, 4 pola specjalne jak start, więzienie), 2 kostki, pionki, domki i hotele, banknoty, karty szansy i kasy społecznej, karty tytułu własności. Zasady gry są proste i łatwe do przyswojenia. Gracze rzucają kostkami i przesuwają swoje pionki po planszy. Następnie stają na polach, które mogą kupić lub na których muszą zapłacić czynsz. Zbudowanie domków i hoteli na kompletnych zestawach nieruchomości (monopolach) znacząco zwiększa czynsz. Najważniejsze jest jednak to, że gra jest bardzo losowa i wszystko zależy od rzutu kostkami. Z jednej strony znacznie upraszcza to rozgrywkę, ale z drugiej sprawia, że w grze ciężko stosować jakąś taktykę.

Podsumowanie

Monopoly wciąż jest jedną z najpopularniejszych gier planszowych na świecie. Sprzedano ponad 300 mln egzemplarzy w ponad 110 krajach. Na rynku dostępnych jest ponad 3000 oficjalnych wersji, obejmujących tematykę od popularnych filmów, seriali i gier wideo (np. Monopoly Star Wars, Monopoly The Lord of the Rings), po edycje lokalne (miast, krajów a nawet konkretnych miejsc), a nawet edycje z kartami kredytowymi, które eliminują papierowe pieniądze. Wersje, takie jak Monopoly Gamer czy Monopoly dla Millenialsów, wprowadzają specjalne zasady i mechaniki, które mają na celu dostosowanie gry do współczesnych trendów i gustów.

Chociaż jej pierwotny, antykapitalistyczny cel został całkowicie zatracony na rzecz zabawy w kapitalistyczną rywalizację, gra stała się ponadczasowym narzędziem edukacyjnym i rozrywkowym. Jest przykładem na to, że idea jednej osoby może przekształcić się w globalne zjawisko, które, mimo upływu czasu, nadal budzi emocje i integruje kolejne pokolenia graczy. Jej skomplikowana historia, związana z zapomnianą autorką i sporem o autorstwo, przypomina o tym, że nawet najbardziej znane symbole kultury masowej mogą mieć mało znaną ale bardzo ciekawą historię.

Źródło zdjęć: Depositphotos.com