M48 Patton – (prawie) ostatni z Pattonów

W pierwszych latach po II wojnie światowej opracowano w USA czołgi M46 Patton i M47 Patton. Pojazdy te traktowano jednak jako konstrukcje przejściowe. W tle prac nad nimi rozpoczęto projekt budowy czołgu M48 Patton, który miał być opracowany od podstaw jako nowy czołg podstawowy amerykańskiej armii. Wykorzystano w nim doświadczenia z eksploatacji wcześniejszych pojazdów, ale praktycznie wszystkie podzespoły zaprojektowano od podstaw.

Geneza

Historia czołgu M48 Patton rozpoczęła się praktycznie równolegle z rozpoczęciem produkcji czołgów M47 Patton na początku lat 50. Wnioski płynące z prób seryjnych M47 wykazały potrzebę opracowania całkowicie nowego czołgu. W tym czasie równolegle prowadzono kilka projektów pojazdów, które miały być następcami zarówno dla czołgów M46 Patton jak i M47 Patton. Choć M47 był krokiem naprzód w stosunku do M46, będącego w praktyce zmodernizowanym M26 Pershing z nowym silnikiem i armatą, szybko okazało się, że jest to konstrukcja nieperspektywiczna i mająca wiele wad.

Prace nad nowym czołgiem, mającym być całkowicie nową i bardziej perspektywiczną konstrukcją, rozpoczęto w maju 1950 roku, a projekt otrzymał oznaczenie T48. Głównym celem było stworzenie czołgu, który byłby lepiej opancerzony i uzbrojony od swoich poprzedników, oraz ogólnie byłby bardziej dopracowany. Dużą wagę przywiązano do udoskonalenia systemu kierowania ogniem. Projekt ten był odpowiedzią na pojawiające się informacje o nowych radzieckich konstrukcjach, takich jak czołgi podstawowe T-54, które dysponowały potężniejszym uzbrojeniem i grubszym opancerzeniem niż ówczesne amerykańskie czołgi średnie.

Aby przyśpieszyć prace, nowy czołg zamierzano zaprojektować z uwzględnieniem doświadczeń z prac nad poprzednimi konstrukcjami. Z M46 zamierzano zachować ogólny układ konstrukcyjny, a z M47 zamierzano wykorzystać koncepcję nowej, dużej wieży – sama wieża miała być jednak zaprojektowana od podstaw. Również kadłub, zwłaszcza jego przednia część miały zostać zaprojektowane od podstaw.

Początek prac

Prace nad koncepcją T48 prowadzone były głównie przez inżynierów z Detroit Arsenal, będącego głównym ośrodkiem badawczo-rozwojowym broni pancernej amerykańskiej armii. Produkcją prototypów miały zająć się zakłady Chrysler Engineering. Jako uzbrojenie zachowano armatę kalibru 90 mm, ale wybrano jej nowszą wersję oznaczoną jako T139. Dysponowała ona większą prędkością wylotową pocisków i lepszą przebijalnością w stosunku do armaty M36 używanej w M47.

Analizując informacje o prowadzonych w ZSRR pracach nad nowymi czołgam, Amerykanie zmieniali wymagania dotyczące nowego czołgu. Wymusiło to zaprojektowanie nowego, odlewanego kadłuba o zaokrąglonym kształcie w przedniej części, który zapewniałby lepszą ochronę balistyczną. Usunięcie kadłubowego karabinu maszynowego pozwoliło nie tylko zwiększyć odporność pancerza na trafienie, ale również pozwoliło na zwiększenie przestrzeni wewnątrz kadłuba i lepsze rozplanowanie magazynu amunicji. Wieża również miała być odlewana i charakteryzować się nowym, bardziej aerodynamicznym kształtem.

Mimo licznych modyfikacji koncepcji czołgu, prace nad T48 przebiegały stosunkowo szybko. Już 27 lutego 1951 roku pojazd otrzymał oficjalne oznaczenie 90mm Gun Tank M48, a armia złożyła wstępne zamówienie na 9000 egzemplarzy nowego czołgu. W zakładach Chryslera zbudowano 3 prototypy różniące się szczegółami konstrukcji. Pierwszy ukończono w grudniu 1951 roku, kolejny w lutym 1952 roku a trzeci w listopadzie 1952 roku. Ze względu na trwające walki w Korei, czołg poddano bardzo intensywnym testom, podczas których uwzględniano najświeższe wnioski z działań wojennych. Ostatecznie zakończone w 1955 roku próby pojazdów wykazały, że spełniały one oczekiwania amerykańskiej armii, ale wymagały dalszego dopracowania. W trakcie testów powstały jeszcze trzy kolejne prototypy, które wykorzystano do opracowania późniejszych wersji M48.

Pierwsze wersje M48 Patton

Oficjalnie czołgi M48 Patton weszły do służby w 1953 roku, zanim zakończono pełne testy. Powodem tej decyzji było rosnące napięcie w Europie i ryzyko wybuchu wojny z ZSRR, oraz problemy z M47 Patton. W tej sytuacji amerykańska armia uznała, że potrzebuje jakiekolwiek czołgi, byle szybko.  Aby przyśpieszyć produkcję, rozpoczęto ją równolegle w zakładach Chryslera, Ford Motor Company, Fisher Body oraz American Locomotive Company. Czołgi z pierwszej serii produkcyjnej, oznaczono jako M48. Niestety szybko wyszły na jaw ich istotne wady. Najpoważniejszym problemem był mały zasięg operacyjny. Zastosowanie potężnego, ale paliwożernego dwunastocylindrowego silnika benzynowego AV-1790-5 o mocy 810 KM w połączeniu z ograniczoną pojemnością zbiorników paliwa sprawiło, że zasięg wynosił zaledwie około 110-130 km, co było zdecydowanie niewystarczające na potrzeby współczesnego pola walki. Dodatkowo napęd okazał się bardzo awaryjny. Co istotne. czołgi nie posiadały stabilizacji armaty.

Skala problemów była na tyle duża, że rozpoczęto prace nad kolejnymi wersjami czołgu, które miały stopniowo eliminować zauważone wady. Kolejne wersje miały zastępować poprzednie wersje w produkcji, a starsze czołgi miały być modernizowane. Pierwszą znaczącą modyfikacją była wersja M48A1, wprowadzona do produkcji już w 1953 roku. Zastosowano w niej nową kopułkę dowódcy zamiast umieszczonego na wieży karabinu maszynowego M2HB kalibru 12,7 mm. Karabin umieszczono w kopułce, co znacznie zwiększało bezpieczeństwo obsługującego go dowódcy. Zmodyfikowano również stanowisko kierowcy i wprowadzono poprawki w układzie napędowym poprzez instalację zmodyfikowanego silnika oznaczonego jako AV-1790-7B o mocy 810 KM. Nie rozwiązało to jednak problemu z  zasięgiem. W związku z tym tymczasowo zainstalowano w tylnej części kadłuba zewnętrzne zbiorniki paliwa, które można było odrzucić, ale rozwiązanie to było niepraktyczne i niebezpieczne, zwłaszcza, jeśli załoga zapomniałaby odrzucić zbiorniki paliwa przed rozpoczęciem walki.

Dopiero w wersji M48A2 możliwe było rozwiązanie problemu z zasięgiem. Główną zmianą w tej wersji było zastosowanie nowego układu napędowego z silnikiem benzynowym z wtryskiem paliwa Continental AV-1790-8  o mocy 825 KM oraz zwiększenie pojemności wewnętrznych zbiorników paliwa dzięki zastosowaniu mniejszego silnika. Zapas paliwa wzrósł z 757 do 1270 litrów. Dodatkowo, w celu poprawy rozkładu masy i zmniejszenia nacisku na grunt, wprowadzono zmieniony układ kół nośnych i rolek podtrzymujących. Te modyfikacje pozwoliły na znaczne zwiększenie zasięgu operacyjnego, choć wciąż był on ograniczony. Produkcja M48A2 rozpoczęła się w 1956 roku, a wiele M48A1 zmodyfikowano do wersji A2.

W cieniu M60

Mimo trwającej produkcji czołgów M48, dalej kontynuowano w USA prace nad nowymi czołgami. Ich efektem było pojawienie się pod koniec lat 60. czołgów M60 (czasami niepoprawnie nazywanych M60 Patton). Pod wieloma względami były one lepsze od M48, w związku z czym zakończono produkcję M48 i podjęto decyzję o modernizacji już wyprodukowanych Pattonów, aby chociaż częściowo ujednolicić wyposażenie jednostek pancernych. Pierwszą wersją, która powstała w ramach tego planu był M48A3. Czołgi te powstawały w wyniku modernizacji starszych wariantów M48A1 i M48A2. Kluczową zmianą w M48A3 było zastąpienie silnika benzynowego dwunastocylindrowym silnikiem diesla Continental AVDS-1790-2A o mocy 750 KM. Zmiana ta podyktowana była głównie chęcią ograniczenia ryzyka zapłonu silnika (przedział silnikowy M48 był tak ukształtowany, że był łatwy do trafienia, co mogło doprowadzić do zapłonu paliwa). Ponadto nowy silnik zużywał zdecydowanie mniej paliwa, co zwiększyło zasięg czołgu do 480 km.

Modernizacja do standardu M48A3 objęła również instalację nowego systemu kierowania ogniem oraz noktowizora, wywodzących się z M60, a także modyfikacje w wieży i układzie wydechowym. Wersja M48A3 stała się podstawowym czołgiem używanym przez amerykańską armię podczas wojny w Wietnamie. Czołgi te zaczęto produkować w lutym 1963 roku.

Ostatnią znaczącą wersją rozwojową w służbie amerykańskiej był M48A5 opracowany w połowie lat 70. Czołgi w tej wersji powstały głównie w celu dalszego ujednolicenia uzbrojenia amerykańskich wojsk pancernych po niepowodzeniu projektu MBT-70. Równocześnie, w ZSRR do produkcji weszły czołgi T-72, które znacznie przewyższały amerykańskie pojazdy. Główną zmianą było przezbrojenie czołgów w standardową dla M60 armatę M68 kalibru 105 mm, będącą licencyjną wersją brytyjskiego działa L7. M48A5 otrzymały również zmodernizowany system kierowania ogniem, nową kopułkę dowódcy (podobną do tej z M60A1), a także dalsze usprawnienia w układzie napędowym i zawieszeniu. Modernizacje do standardu M48A5 ruszyły w październiku 1975 roku i były prowadzone na szeroką skalę, co pozwoliło utrzymać czołgi M48 w aktywnej służbie.

Łączna produkcja czołgów M48 Patton wszystkich wersji wyniosła około 12 000 sztuk. Koszt produkcji pojedynczego czołgu M48A3 wynosił 309 090 dolarów (współcześnie około 1,07 mln dolarów). Dokładna liczba pojazdów w poszczególnych wersjach nie jest łatwa do przedstawienia, ponieważ czołgi często modernizowano, a zakres prac nie zawsze był taki sam. Często w ramach jednej wersji wykorzystywane były pojazdy wywodzące się z różnych wersji. Ponadto opracowano wiele pojazdów specjalistycznych bazujących na podzespołach czołgów M48.

Dane taktyczno-techniczne

Poszczególne wersje M48 nieznacznie się od siebie różniły, głównie kształtem przedziału silnikowego, włazów oraz wyposażeniem. W wersji M48A2 zmianie uległo podwozie. W toku służby czołgi poddawano tak licznym modernizacjom, że w ramach kolejnych wersji wykorzystywano zmodernizowane czołgi wywodzące się z różnych starszych wersji. Sprawiało to, że pojazdy różniły się od siebie szczegółami konstrukcji, chociaż nosiły takie same oznaczenia wersji.

Standardowo M48 Patton miał około 8,7 m długości (w wersji M48A5 długość wzrosła do 9,3 m z powodu zastosowania nowej armaty). Masa pojazdów wynosiła 44 tony w pierwszych wersjach i wzrosła do blisko 49 ton w ostatnich wersjach. Napęd stanowiły początkowo dwunastocylindrowe silniki benzynowe Continental AV-1790 w różnych odmianach. Później zastąpiono je silnikami diesla Continental AVDS-1790. Zapewniały one prędkość maksymalną około 48 km/h. Zasięg początkowo wynosił tylko 110-130 km, a w kolejnych wersjach wraz z zmianami napędu wzrósł do 480 km.

Pancerz miał grubość do 110 mm z przodu kadłuba, 76 mm po bokach i 51 mm z tyłu. Wieża chroniona była pancerzem o grubości 180 mm z przodu, 76 mm z boku i 51 mm z tyłu. Uzbrojenie składało się z armaty T139 (później jej nazwę zmieniono na M41) kalibru 90 mm oraz dwóch karabinów maszynowych po jednym kalibru 12,7 mm na wieży i 7,62 mm sprzężonym z armatą. Zapas amunicji wynosił do 64 pocisków dla działa, 1360 naboi kalibru 12,7 mm i 5950 kalibru 7,62 mm. Załoga liczyła 4 osoby – dowódca, działonowy, ładowniczy, kierowca).

Eksploatacja w USA

M48 Patton w krótkim czasie stały się podstawowymi czołgami US Army i USMC. Zastąpiono nimi starsze pojazdy M46 i M47. Pojazdy pierwszych serii produkcyjnych przekazano do jednostek stacjonujących w USA, natomiast późniejsze wersje trafiały w pierwszej kolejności do jednostek działających poza USA oraz na eksport do armii sojuszniczych i pozostałych odbiorców.

Chrzest bojowy w amerykańskiej armii czołgi M48 przeszły w Wietnamie, gdzie trafiło około 600 czołgów tego typu. Od połowy lat 60. czołgi M48A3 były intensywnie wykorzystywane przez US Army i US Marine Corps. W dżungli i na terenach zurbanizowanych Wietnamu M48 pełniły głównie role wsparcia piechoty, prowadząc ogień bezpośredni do umocnionych pozycji Wietkongu i regularnych sił północnowietnamskich. Ich opancerzenie zapewniało odpowiednią ochronę przed ogniem z broni ręcznej i granatników przeciwpancernych, zwłaszcza, że oddziały północnowietnamskie miały bardzo niewielkie oddziały pancerne.

Starcia pancernych z czołgami północnowietnamskimi (głównie T-54 i T-55) były stosunkowo rzadkie, ale gdy do nich dochodziło, M48A3 z armatą 90 mm był w stanie nawiązać równorzędną walkę z tymi czołgami, zwłaszcza na krótszych dystansach. M48 w Wietnamie były pozytywnie oceniane, zwłaszcza w roli wsparcia piechoty, gdzie ich siła ognia i odporność były nieocenione. Ze względu na specyfikę tego konfliktu, czołgi nie odgrywały w nim jednak tak istotnej roli. Amerykanie utracili bezpowrotnie przynajmniej 123 czołgi M48 podczas walk w Wietnamie.

Po wycofaniu się wojsk amerykańskich z Wietnamu, 343 M48A3 zostały przekazanych armii Wietnamu Południowego (ARVN), gdzie walczyły w ostatnich latach wojny. Część z nich została przejęta przez wojska północnowietnamskie, a pozostałe zostały zniszczone. Obecnie część z przejętych pojazdów znajduje się w muzeach w Wietnamie, a pewna liczba pojazdów możliwe, że znajduje się w rezerwie.

Amerykanie swoje czołgi M48 wycofali ze służby w 1973 roku (USMC) oraz 1983 roku (US Army). Wozy w najlepszym stanie trafiły wówczas do magazynów, ale z czasem większość z nich zezłomowano, a ich miejsce w rezerwie zajęły wycofywane ze służby czołgi M60.

Eksport i zagraniczni użytkownicy

Czołgi M48 stały się podstawowymi czołgami NATO. Ponadto pojazdy te eksportowano do wielu krajów. Były to zarówno nowe pojazdy, jak i wycofywane z amerykańskich jednostek. Zagraniczni użytkownicy często modernizowali swoje pojazdy, przez co powstało wiele lokalnych odmian tych czołgów. Niektóre z modernizacji był bardzo dalekie. Przykładem może być irański czołg Zulfigar-1 uzbrojony w rosyjską armatę 2A46 kalibru 125 mm i posiadający całkowicie nową wieżę i zmodyfikowany kadłub.

Wśród zagranicznych użytkowników M48 Patton znalazły się takie kraje jak:

• Turcja – jeden z największych zagranicznych odbiorców czołgów M48. Obecnie w służbie znajduje się 750 czołgów w zmodernizowanej wersji M48A5T2, a kolejnych 2250 czołgów jest zmagazynowanych,
• Grecja – obecnie w służbie znajduje się 390 czołgów wersji M48A5 MOLF,
• Pakistan – czołgi M48 były wykorzystywane do 2002 roku. Obecnie około 300 czołgów tego typu znajduje się w rezerwie. Wcześniej Pakistańczycy wykorzystywali swoje czołgi w wojnach z Indiami, gdzie ich przeciwnikiem były czołgi Centurion oraz T-55. W licznych starciach pancernych pakistańskie M48 radziły sobie różnie, ponieważ w większości przypadków wykorzystywano je w walkach z równorzędnymi pojazdami. Zniszczeniu uległo 177 czołgów M47 i M48 Patton,
• Korea Południowa – dostarczono kilkaset czołgów, które modernizowano na przestrzeni lat. Obecnie w służbie pozostaje około 200 czołgów w wersji M48A3K i 400 w wersji M48A5K,
• Tajwan – Amerykanie przekazali Tajwanowi kilkaset czołgów M48 w różnych wersjach. Obecnie w służbie pozostało około 450 czołgów oznaczonych jako CM-11 i 100 jako CM-12,
• Iran –  czołgi M48 dostarczono jeszcze przed obaleniem Szacha. Pojazdy te zachowano w służbie i wykorzystywano m.in. w wojnie z Irakiem. Obecnie pozostało około 180 czołgów, które są poddawane lokalnym modernizacjom,
• Liban – obecnie w służbie znajdują się 104 czołgi M48A5PI,
• Maroko – obecnie w służbie znajduje się 225 czołgów w wersji M48A5PI,
• Tajlandia – obecnie w służbie znajduje się 105 czołgów w wersji M48A5PI,
• Izrael – Izraelskie Siły Obronne (IDF) bardzo intensywnie wykorzystywały czołgi M48 w różnych wersjach. W Izraelu czołgi te otrzymały nazwy Magach 1, 2, 3 oraz 5 i były poddawane wielu modernizacjom. Doświadczenie z ich użycia pozwoliło na opracowanie wielu pakietów modernizacyjnych, które oferowano również innym użytkownikom czołgów M48. Co ciekawe, w trakcie walk, Izraelczycy zdobyli około 100 jordańskich czołgów M48 Patton, które wcieli później do uzbrojenia,
• RFN – 1692 egzemplarze, które wykorzystywano intensywnie aż do zastąpienia ich czołgami Leopard 1. Niemcy modernizowali swoje czołgi, tworząc wersje M48A2C i M48A2GA2 z armatą 105 mm. Wszystkie wycofano do 1993 roku,
• Hiszpania – 164 czołgi w wersji M48A5E – wycofane ze służby,
• Jordania – 200 czołgów w wersji M48A1 – wycofane ze służby,
• Norwegia – 55 czołgów M48, zmodernizowanych do wersji M48A5, wycofane ze służby w 1993 roku,
• Portugalia – 86 czołgów M48A5 otrzymanych z RFN w 1977 roku, zastąpione nowszymi czołgami,
• Tunezja – 28 czołgów w wersji M48A3 – wycofane ze służby.

Jako ciekawostkę można dodać, że jeden czołg M48A5 znajduje się w Polsce. Jest to egzemplarz przekazany przez grecką armię. Pojazd znajduje się w Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu.

Podsumowanie

Czołgi M48 Patton były bez wątpienia znaczącą konstrukcją, która wywarła duży wpływ na rozwój amerykańskiej broni pancernej. Na podstawie doświadczeń z prac nad tymi czołgami opracowano w USA czołg M60, który był ostatnim czołgiem z rodowodem pamiętającym jeszcze II wojnę światową i czołgi M26 Pershing. Jego następcą został M1 Abrams, będący całkowicie nową konstrukcją, różniącą się od swoich poprzedników nie tylko zastosowanymi rozwiązaniami technicznymi, ale przede wszystkim filozofią projektu.

Wpływ M48 był widoczny również w Europie, gdzie programy rozwoju własnych czołgów podstawowych były często prowadzone w cieniu amerykańskiej dominacji w NATO i w oparciu o doświadczenia wyniesione z eksploatacji M48 i M47. Francuskie czołgi AMX-30 i niemieckie Leopard 1, które narodziły się z nieudanego wspólnego projektu „Europanzer”, przyjęły odmienne filozofie projektowe w porównaniu do M48, ale powstały jako ich bezpośredni następca. Doświadczenie z eksploatacji i modernizacji czołgów M48 z pewnością miało wpływ na sposób, w jaki europejscy inżynierowie podchodzili do prac nad kolejnymi europejskimi czołgami podstawowymi.

Czołgi M48 Patton powstały jako odpowiedź na radzieckie czołgi T-54 i T-55. Pojazdy te były również produkowane równolegle z kolejnymi modernizacjami czołgów Centurion. Pojazdy te były do siebie podobne, ale początkowo czołgi radzieckie przewyższały M48 pod wieloma względami. Gdy pojawiły się czołgi T-62, przewaga ta była jeszcze większa. Dopiero wprowadzenie M48A5 z armatą 105 mm zrównało go, a nawet dało mu pewną przewagę w sile ognia w stosunku do T-55 i wczesnych T-62 (choć te ostatnie dysponowały pociskami APFSDS). Pod względem opancerzenia, odlewany kadłub i wieża M48 zapewniały dobrą ochronę, porównywalną lub nawet lepszą w niektórych obszarach niż spawane kadłuby i odlewane wieże radzieckich czołgów. Z drugiej strony amerykańskie czołgi były znacznie wyższe i potężniejsze od swoich radzieckich odpowiedników.

M48 Patton po usunięciu wad pierwszych wersji był udanym pojazdem, ale szybki rozwój broni pancernej sprawił, że mimo modernizacji, czołgi te już w latach 70. były przestarzałe. Pojazdy te zachowano w służbie głównie dzięki ich potencjałowi modernizacyjnemu i dostępności, oraz możliwości unifikacji z nowocześniejszymi czołgami M60.