Zbudowany pod koniec II wojny światowej A41 Centurion powstał jako finalne rozwinięcie brytyjskich czołgów szybkich. Ze względu na swoją konstrukcję i potencjał, szybko stał się jednak pierwszym brytyjskim czołgiem podstawowym, mającym olbrzymi wpływ na rozwój broni pancernej.
Geneza
Podczas II wojny światowej brytyjska armia klasyfikowała czołgi według swojego, różniącego się od innych państw systemu, wyróżniającego czołgi lekkie (rozpoznawcze), szybkie (odpowiadające czołgom średnim w innych krajach), oraz piechoty (przeznaczone do wsparcia oddziałów piechoty, pod pewnymi względami odpowiadające czołgom ciężkim). Na bazie tej klasyfikacji, czołgi szybkie stanowiły trzon brytyjskich wojsk pancernych.
Podstawowym czołgiem szybkim od 1943 roku był A27 Cromwell (A27 Cruiser Tank VIII Cromwell). Czołg ten był znaczącym rozwinięciem dotychczasowych konstrukcji, ale miał wiele wad, z których największymi było słabe opancerzenie i uzbrojenie. Szukając sposobu na zwiększenie możliwości tych czołgów, powstały pojazdy A30 Challenger, a w późniejszym etapie również A34 Comet.
Równolegle z pracami nad Cometem, już w 1943 roku dowództwo brytyjskiej armii zleciło opracowanie całkowicie nowego projektu czołgu, który miał być od początku uzbrojony w armatę 17pdr kalibru 76,2 mm. Według założeń, czołg miał dysponować opancerzeniem na tyle grubym, aby wytrzymać trafienie pociskiem kalibru 88 mm, ale równocześnie miał ważyć maksymalnie 40-41 ton. Limit ten podyktowany był nośnością mostów pontonowych oraz wagonów kolejowych. Projekt otrzymał oznaczenie A41.
Zanim jednak przystąpiono do prac nad projektem nowego czołgu, wytyczne uległy zmianie, ponieważ wstępne wyliczenia wykazały, że nie jest możliwe zaprojektowanie czołgu szybkiego spełniającego wszystkie wymagania. Już w październiku 1943 roku zezwolono na wzrost masy czołgu do 46 ton, co znacząco ułatwiło prace projektowe.
W 1944 roku zamówionych zostało 20 czołgów pilotażowych nowego typu w 4 wersjach po 5 egzemplarzy. Trzy wersje uzbrojono w armatę QF 17 (17pdr), a jedną w armatę QF 77 (taką samą jak w Comecie). W pierwszej wersji obok armaty w wieży zamontowano działko Polsten kalibru 20 mm, a w pozostałych karabiny maszynowe Besa. Czołgi różniły się ponadto szczegółami konstrukcji.
Produkcja egzemplarzy prototypowych zakończyła się na przełomie 1944 i 1945 roku, po czym czołgi poddano intensywnym próbom. W ramach testów, kilka egzemplarzy wysłano do oddziałów liniowych, jednak czołgi dotarły do nich krótko po zakończeniu działań wojennych w maju 1945 roku, przez co nie wzięły udziału w walkach.
Długa droga do doskonałości
Testy czołgów A41 Centurion, jak je nazwano, zakończyły się pozytywnie i mimo końca wojny, podjęto decyzję o rozpoczęciu produkcji seryjnej wersji uzbrojonej w armatę kalibru 76,2 mm i działko kalibru 20 mm. Po zbudowaniu około 6 egzemplarzy, produkcję przerwano, ponieważ Brytyjczycy zdobyli informacje o nowych radzieckich czołgach IS-3, które dysponowały znacznie potężniejszym uzbrojeniem i opancerzeniem od dotychczasowych konstrukcji.
W tej sytuacji podjęto decyzję o zaprojektowaniu nowej wersji Centuriona, w której zastosowano grubszy pancerz przedni – 118 mm zamiast 76 mm w pierwszej wersji. W tej sytuacji zmieniono sposób klasyfikacji czołgów. Pierwsze czołgi sklasyfikowano jako wersję Mk 1, a nowe jako Mk 2. W 1948 roku wprowadzono do eksploatacji nową armatę QF 20 kalibru 84 mm, która dysponowała o wiele lepszymi osiągami niż armata QF 17.
Przerwano produkcję wersji Mk 2 i zastąpiono ją nowymi wozami oznaczonymi jako Mk 3, w których zainstalowano armatę QF 20 z stabilizatorem umożliwiającym strzelanie w ruchu, oraz usunięto działko kalibru 20 mm. Zmiany te doprowadziły do powstania nowej wieży. Dodatkowo zmodyfikowano inne szczegóły konstrukcji kadłuba. Większość czołgów w wersjach Mk 1 i 2 przebudowano wówczas na pojazdy wsparcia, lub zmodernizowano do wersji Mk 3, która stała się pierwszą masową wersją Centuriona, która trafiła również na eksport.
Kolejną opracowaną wersją był wariant Mk 5, w którym zainstalowano mocniejszy silnik oraz nowszy stabilizator. W toku produkcji tej wersji, do uzbrojenia weszła nowa armata L7 kalibru 105 mm. Działo to powstało jako rozwinięcie armaty QF 20, po tym jak Brytyjczycy zapoznali się z radzieckim czołgiem T-54A (w 1956 roku w trakcie walk w Budapeszcie między Węgrami a interweniującymi oddziałami radzieckimi, kilka czołgów tego typu zostało dokładnie obejrzanych przez pracowników brytyjskiej ambasady).
Centurion Mk 5 stał się najważniejszą wersją produkcyjną. W kolejnych latach powstały kolejne warianty czołgu, ale w większości były one po prostu modernizacjami, nie wnoszącymi aż tak wiele istotnych zmian. W wersji Mk 7 zwiększono zasięg poprzez zainstalowanie nowego silnika i dodatkowych zbiorników paliwa. Kolejnym istotnym wariantem był Centurion Mk 9 z nowymi systemami celowniczymi. Ostatnią wersją był model Mk 13 z nowym dalmierzem.
Centuriony poddawane były licznym modyfikacjom, które znacząco zwiększały ich możliwości bojowe. Dodatkowo opracowano wiele wersji prototypowych i eksperymentalnych, takich jak pojazdy ewakuacyjne, saperskie, inżynieryjne, niszczyciele czołgów (FV 4005), działa samobieżne itp. Część z nich powstawała w oparciu o modyfikowane seryjne czołgi, inne produkowano od podstaw. Nie wszystkie weszły do produkcji.
Dużo wersji specjalistycznych Centurionów powstało w innych krajach, które zakupiły brytyjskie czołgi. Na szczególną uwagę zasługują tutaj modyfikacje tworzone w Izraelu, gdzie wiele Centurionów po wycofaniu z służby przebudowywano na transportery opancerzone – część z nich pozostaje jeszcze w eksploatacji. Prawdopodobnie największych modyfikacji dokonano w RPA, gdzie opracowano lokalny wariant oznaczony jako Olifant.
Południowoafrykańskie Olifanty powstawały często w oparciu o pozbawione uzbrojenia kadłuby Centurionów, sprowadzane do RPA z innych krajów, tak aby obejść embarga. W najnowszej wersji oznaczonej jako Olifant Mk 2, czołgi otrzymały nowe wieże i uzbrojenie. RPA to jedyny kraj wykorzystujący Centuriony jako czołgi. Większość krajów wycofała swoje Centuriony na początku lat 90. zastępując je nowszymi konstrukcjami. W służbie pozostała jednak pewna ilość pojazdów wsparcia.
Centuriony brały udział w licznych konfliktach zbrojnych, od Korei, przez Bliski Wschód, konflikty Indyjsko-Pakistańskie, walki w Afryce, Wietnamie oraz wielu lokalnych konfliktach. Od początku czołgi te spisywały się znakomicie, często wykazując wyższość nad innymi czołgami zwłaszcza produkcji radzieckiej. Wraz z powstaniem czołgów podstawowych II generacji, Centuriony zaczęto jednak wycofać z eksploatacji. W Wielkiej Brytanii zastąpiły je czołgi Chieftain (FV4201), produkowane od 1966 roku. Łącznie w latach 1945-1962 wyprodukowano 4423 Centuriony w różnych wersjach. Koszt jednostkowy czołgu wynosił około 35-38 tys. funtów (współcześnie około 1,2-1,3 mln funtów).
Dane taktyczno-techniczne
Poszczególne wersje Centurionów znacząco różniły się uzbrojeniem i wyposażeniem, jednak przez cały czas trwania produkcji, czołgi miały podobną ogólną konstrukcję. Kadłub miał około 7,6 m długości, a masa wynosiła w zależności od wersji około 50-52 ton. Chociaż na pierwszy rzut oka podwozie przypominało podwozie w układzie Christie, w praktyce zastosowano podwozie w systemie Horstmanna, z 3 dwukołowymi wózkami z każdej strony kadłuba. Napęd stanowił silnik Rolls-Royce Meteor, znacząco modyfikowany w kolejnych wersjach, aby utrzymać osiągi. Prędkość maksymalna wynosiła około 35 km/h, co było jedną z słabszych stron Centuriona. Co ciekawe, czołg posiadał dwa biegi wsteczne, pozwalające na szybsze wycofywanie się w sytuacji uniemożliwiającej obrócenie całego czołgu. Kolejną wadą był stosunkowo mały zasięg, który nawet mimo zastosowania dodatkowych zbiorników paliwa niewiele przekraczał 150 km.
Początkowo Centuriony uzbrojone były w armaty kalibru 76,2 mm, później 84 mm a ostatecznie kalibru 105 mm. Zmianie ulegał również pancerz czołgów, przy czym wieża chroniona była od przodu pancerzem o grubości 152 mm. W późniejszych wersjach pogrubiano pancerz przedni i boczny kadłuba. Wyposażenie elektroniczne, systemy kierowania ogniem i dalmierze również były wielokrotnie modyfikowane, przy czym często niezależnie od wersji produkcyjnych, eksportowi użytkownicy dokonywali własnych modyfikacji. Załoga czołgu liczyła 4 osoby.
Użytkownicy
Centuriony były eksportowane do różnych krajów. Obecnie Tylko RPA wykorzystuje Centuriony (lokalnie Olifanty) jako czołgi. Ponadto Izrael i Jordania wykorzystują pewną liczbę przebudowanych Centurionów jako transportery opancerzone i pojazdy wsparcia.
Wśród byłych użytkowników Centurionów znalazły się takie kraje jak Australia (zastąpione przez Leopardy 1), Austria (po wycofaniu czołgi umieszczono w stacjonarnych stanowiskach obronnych), Kanada (zastąpione przez Leopardy 1), Dania (zastąpione przez Leopardy 1), Egipt, Indie, Irak, Kuwejt, Libia, Holandia (zakupione przez Amerykanów i przekazane Holandii, ostatecznie zastąpione przez Leopardy 2), Nowa Zelandia, Singapur, Somalia, Szwecja (zastąpione przez Leopardy 2), Szwajcaria (zastąpione przez Leopardy 2) oraz oczywiście Wielka Brytania.
Podsumowanie
A41 Centurion to jeden z najważniejszych czołgów jaki kiedykolwiek powstał. Stanowił on kwintesencję rozwoju brytyjskich czołgów szybkich, oraz znaczący krok w rozwoju broni pancernej. Gdyby wprowadzono go do służby w 1944 roku, mógł mieć duży wpływ na przebieg działań wojennych w Europie. Ze względu na to, że opracowano go podczas II wojny światowej (chociaż do faktycznej eksploatacji wszedł po zakończeniu wojny), można uznać go za jeden z najlepszych, jeśli nie najlepszy czołg II wojny światowej.
Olbrzymi potencjał modernizacyjny tych czołgów sprawił, że z zaawansowanego czołgu szybkiego, Centuriony stały się z czasem czołgami podstawowymi I generacji, mającymi olbrzymi wpływ na rozwój innych czołgów podstawowych. Przez wiele lat czołgi te stanowiły również podstawowe uzbrojenie pancerne wielu armii na świecie.
