HMS Wellesley – jedyny brytyjski żaglowiec zatopiony przez lotnictwo

Zbudowany w 1815 roku 74-działowy okręt liniowy HMS Wellesley był jednym z wielu tego typu okrętów w brytyjskiej flocie. Jego kariera była bardzo intensywna, a gdy dobiegła końca, wykorzystywano go przez długie lata do różnych zadań pomocniczych i szkoleniowych. Ostatecznie, okręt ten zapisał się jednak w historii tym, że był jedynym brytyjskim żaglowym okrętem liniowym zatopionym przez wrogie lotnictwo. Miało to miejsce we wrześniu 1940 roku.

Geneza i budowa

Budowa HMS Wellesley wiąże się ściśle z ekspansją brytyjskich wpływów w Azji i działalnością Kompanii Wschodnioindyjskiej (ang. East India Company). Okręt został zamówiony przez Royal Navy 3 września 1812 roku. Zamiast budować go w jednej z brytyjskich stoczni, zlecenie wykonano w Bombaju (obecnie Mumbaj), w Indiach, w Stoczni Bombajskiej, która była zarządzana przez Kompanię Wschodnioindyjską. Miało to związek z dostępnością wysokiej jakości drewna tekowego, które było znacznie bardziej odporne na gnicie i szkodniki niż dąb używany w Wielkiej Brytanii.

Stępkę pod okręt położono w maju 1813 roku. Zgodnie z oficjalną klasyfikacją, Wellesley miał być 74-działowym okrętem liniowym, należącym pierwotnie do typu Black Prince. Plany okrętu nie dotarły jednak do Indii, ponieważ przewożący je okręt – HMS Java, został zdobyty przez amerykańską fregatę USS Constitution. W tej sytuacji żaglowiec zbudowano w oparciu o plany jednostek typu Vengeur, a dokładnie HMS Cornwallis. Okręt zwodowano 24 lutego 1815 roku, a jego koszt budowy wyniósł około 55 147 funtów szterlingów.

Intensywna kariera na morzu

HMS Wellesley rozpoczął swoją długą służbę w erze pokoju po wojnach napoleońskich, co początkowo ograniczyło jego aktywne wykorzystanie do rejsów transportowych. Pierwszy okres aktywnej służby to lata 1827–1830, kiedy to pełnił funkcję okrętu flagowego w basenie Morza Śródziemnego, pod dowództwem kontradmirała Sir Fredericka Lewisa Maitlanda.

Jednakże najbardziej znaczący okres bojowy przypadł na lata 30. i 40. XIX wieku, kiedy to okręt operował na Dalekim Wschodzie i w Indiach. 19 czerwca 1837 roku dowództwo nad HMS Wellesley objął kapitan Thomas Maitland. W lutym 1839 roku, w ramach strategicznych działań mających na celu wymuszenie na lokalnych władcach zawarcia korzystnego dla Kompanii Wschodnioindyjskiej traktatu, Wellesley wziął udział w ataku na Karaczi (współczesny Pakistan). 2 i 3 lutego 1839 roku, wraz z mniejszym okrętem HMS Algerine i oddziałami lądowymi, Wellesley wszedł do portu i otworzył ogień w kierunku fortu na wyspie Manora. Ostrzał szybko zniszczył umocnienia z błota, co doprowadziło do kapitulacji i zajęcia miasta.

Następnie jednostka aktywnie uczestniczyła w I Wojnie Opiumowej (1839–1842) przeciwko Chinom. W sierpniu 1840 roku Wellesley brał udział w bitwie o Chusan, gdzie ostrzeliwał baterie nadbrzeżne. Po powrocie z jednej z misji znaleziono w jego burtach aż 27 kul armatnich, co świadczyło o intensywności walk i jednocześnie potwierdzało wytrzymałość tekowego kadłuba. W 1841 roku okręt, służąc jako okręt flagowy kontradmirała Sir Williama Parkera, uczestniczył w zniszczeniu chińskich fortów i baterii w Amoy i podczas Bitwy o Bogue. Po zakończeniu działań wojennych w Azji, które przyniosły Wielkiej Brytanii m.in. kontrolę nad Hongkongiem, Wellesley powrócił do kraju. W trakcie misji w Chinach zginęło 18 członków załogi i 17 żołnierzy piechoty morskiej z HMS Wellesley, przy czym nie wszyscy w wyniku bezpośrednich działań wojennych, tylko z powodu chorób.

Dalsza kariera w porcie

W połowie XIX wieku, wraz z rozwojem napędu parowego i budową okrętów śrubowych, era żaglowych okrętów liniowych dobiegała końca. W 1854 roku HMS Wellesley został wycofany z aktywnej służby i przekształcony w okręt strażniczy (ang. Guard Ship of Ordinary) w Chatham. Pełnił tam również rolę okrętu-bazy (ang. Receiving Ship).

W 1868 roku nastąpiła radykalna zmiana w jego karierze. Jednostka została przebudowana na stacjonarny okręt szkolny dla młodzieży i reformatorium. W tym samym czasie, by uniknąć pomyłek z innymi okrętami o tej samej nazwie, Wellesley przemianowano na TS Cornwall (TS od Training Ship, czyli Okręt Szkolny) i przekazano pod zarząd London Ship Society, a następnie London School Ship Society. Okręt zakotwiczono najpierw w Purfleet na Tamizie, a później (od 1874 roku) w Tilbury, gdzie służył do resocjalizacji i szkolenia zawodowego młodych chłopców z trudnych rodzin. Okres ten obfitował w różne, często niebezpieczne wydarzenia, w tym pożary w 1903 i 1914 roku, liczne napaści i wypadki oraz problemy z chorobami.

Jako TS Cornwall, okręt pozostawał na służbie przez ponad siedem dekad, stając się nieruchomym hulkiem. Przetrwał bez większych przygód I wojnę światową, kontynuując swoją misję szkoleniową. W 1928 roku przeszedł pod zarząd Seamen’s Hospital Society i został przeholowany do Denton.

Zatopienie

Wybuch II wojny światowej w 1939 roku zastał zasłużony, choć już bardzo leciwy, hulk TS Cornwall zakotwiczony na Tamizie. Mimo zaawansowanego wieku jednostka nadal znajdowała się w rejestrach Royal Navy i była formalnie w służbie, jednak zakładano, że w 1941 roku okręt zostanie wycofany z powodu złego stanu technicznego. Gdy rozpoczęły się działania wojenne, w obawie przed niemieckimi nalotami, uczniów i większość załogi przeniesiono na ląd. Sam okręt pozostawiono jednak w porcie.

Ostatecznie koniec kariery dawnego żaglowca nastąpił podczas niemieckiej kampanii nalotów na Wielką Brytanię podczas Bitwy o Anglię. W nocy z 23 na 24 września 1940 roku Tilbury stało się celem ataku Luftwaffe. Podczas nalotu niemieckich bombowców, jedna lub więcej bomb trafiło w TS Cornwall. Okręt został poważnie uszkodzony przez eksplozje i pożar. Ostatecznie, drewniany hulk osiadł na dnie Tamizy, w pobliżu Tilbury. Tym samym TS Cornwall stał się ostatnim brytyjskim okrętem liniowym zatopionym przez wroga i jedynym okrętem liniowym w historii, który został zatopiony w wyniku nalotu powietrznego.

Propaganda niemiecka, za pośrednictwem prezenterów radiowych pracujących w rozgłośni w Hamburgu, znanych jako „Lord Hau Hau”, a szczególnie przez Williaama Joyce’a, ogłosiła wówczas, że Luftwaffe zatopiło na Tamizie „brytyjski pancernik”, co było znacznym, choć zrozumiałem w kontekście sylwetki, nadużyciem. Z powodu trwających działań wojennych, wrak żaglowca pozostawał na dnie przez następne lata. Dopiero w 1948 roku podjęto decyzję o jego podniesieniu. Wrak został wydobyty, a następnie odholowany i osadzony na mieliźnie w Tilbury Ness, gdzie dokonano jego rozbiórki. Drewno tekowe, z którego zbudowano Wellesley, okazało się wyjątkowo dobrze zachowane, pomimo 133 lat od wodowania i ośmiu lat spędzonych na dnie rzeki. Część tego historycznego materiału została ponoć wykorzystana w powojennej odbudowie Londynu, między innymi przy renowacji budynków Sądów Królewskich (Royal Courts of Justice).

Podsumowanie

Kariera HMS Wellesley (późniejszego TS Cornwall) to ewenement w historii marynarki wojennej. Okręt ten, był jednym z wielu brytyjskich okrętów liniowych jakie zbudowano – zwłaszcza, że okręty 74-działowe były jednymi z najpopularniejszych. Jego kariera nie byłaby spektakularnie ciekawa, mimo intensywnej kariery, gdyby nie to jak okręt zakończył swoją karierę.

Fakt, że został zatopiony przez lotnictwo był ewenementem i sprawił, że historia tego żaglowca została zapamiętana. Paradoksalnie, dla niemieckiej propagandy zatopienie tego okrętu było wartościowym wydarzeniem propagandowym, przy czym faktyczne znaczenie tego okrętu dla Royal Navy było zerowe. O wiele większą szkodą byłaby utrata HMS Victory.