Krótka i przypadkowa historia mikrofalówki

Kuchenka mikrofalowa, dziś nieodłączny element wyposażenia wielu kuchni na świecie, jest wynalazkiem, który narodził się z przypadku i… militarnej technologii. Jej twórcą był Percy Spencer, a czekoladowy batonik sprawił, że wojskowa technologia doprowadziła do powstania przydatnego sprzętu kuchennego, który mimo popularności, cały czas budzi kontrowersje.

Radar i czekoladowy batonik

Można powiedzieć, że historia kuchenki mikrofalowej zaczęła się podczas II wojny światowej. Konflikt ten przyniósł spory rozwój w technologii radarowej wykorzystującej magnetrony do wytwarzania fal mikrofalowych. Już od początku istnienia radarów zauważono, że będące ich częścią magnetrony nagrzewają znajdujące się blisko przedmioty. Początkowo mało kto jednak zdawał sobie sprawę zarówno z możliwości jakie niesie to zjawisko, oraz wpływu fal mikrofalowych na człowieka.

Sytuacja zmieniła się w 1945 roku za sprawą amerykańskiego inżyniera-samouka, Percy’ego Spencera. Pracując w firmie Raytheon, która w czasie II wojny światowej była kluczowym producentem technologii radarowych dla amerykańskiej armii, Spencer był ekspertem w dziedzinie magnetronów. W 1945 roku, podczas pracy przy jednym z aktywnych zestawów radarowych, Spencer zauważył, że czekoladowy batonik, który miał w kieszeni, rozpuścił się. Zaintrygowany tym zjawiskiem, postanowił przeprowadzić dalsze eksperymenty.

Jego pierwszym celowym testem było umieszczenie w polu mikrofal ziaren kukurydzy. Ku jego zdziwieniu, niemal natychmiast zamieniły się w popcorn. Następnym „obiektem badawczym” było jajko, które jednak pod wpływem gwałtownego wzrostu ciśnienia wewnątrz skorupki, eksplodowało, obryzgując jednego z jego współpracowników. Te proste eksperymenty uświadomiły Spencerowi ogromny potencjał jego odkrycia. Zrozumiał, że energia mikrofal może być wykorzystana do szybkiego podgrzewania jedzenia. Spencer nie był pierwszą osobą, która zaobserwowała ten efekt, ale to on jako pierwszy postanowił go zbadać i znaleźć dla niego praktyczne zastosowanie.

Pierwsze mikrofalówki

Wkrótce po swoim odkryciu, 8 października 1945 roku, Percy Spencer złożył wniosek patentowy na swoje urządzenie do gotowania za pomocą mikrofal. Sam patent otrzymał jednak 24 stycznia 1950 roku. Firma Raytheon, dostrzegając komercyjny potencjał wynalazku, już w 1947 roku zaprezentowała światu pierwszą komercyjną kuchenkę mikrofalową, nazwaną „Radarange” (samo urządzenie powstało rok wcześniej, ale dopiero po długich testach zaprezentowano je publicznie).

Było to jednak urządzenie bardzo duże, które w niczym nie przypominało dzisiejszych kompaktowych mikrofalówek. Pierwsza kuchenka mikrofalowa miała około 1,8 m wysokości i ważyła ponad 300 kg. Jej cena również była bardzo wysoka i wynosiła od 3000 do 5000 dolarów (współcześnie od 42,1 tys. dolarów do 70,2 tys. dolarów), a jej moc sięgała 3000 W, co wymagało specjalnego systemu chłodzenia wodą.

Z powodu swoich gabarytów i ceny, pierwsze kuchenki mikrofalowe trafiały głównie do restauracji, hoteli, wagonów restauracyjnych oraz na luksusowe transatlantyki. Jednym z ciekawszych miejsc, gdzie zainstalowano wczesny model „Radarange”, był NS Savannah, pierwszy na świecie statek pasażerski o napędzie atomowym. Służyła tam do szybkiego podgrzewania posiłków dla pasażerów pierwszej klasy.

Popularyzacja w USA

Początkowo społeczeństwo podchodziło do nowej technologii z dużą rezerwą. Pojawiały się obawy dotyczące bezpieczeństwa i wpływu „promieniowania” na jedzenie i zdrowie. Mimo to kuchenki mikrofalowe cały czas się rozwijały, a w latach 50. ich ceny spadły poniżej 1000 dolarów. Dalej jednak urządzenia były duże. Aby spopularyzować kuchenki mikrofalowe, Raytheon sprzedał firmie Tappan licencję na produkcję tych urządzeń, aby na rynku pojawiło się więcej urządzeń.

Przełom nastąpił w 1967 roku, kiedy firma Raytheon, po przejęciu firmy Amana Refrigeration, wprowadziła na rynek pierwszy model przeznaczony do użytku domowego. Był on znacznie mniejszy, mógł być umieszczony na blacie kuchennym i kosztował 495 dolarów (współcześnie około 4650 dolarów) – wciąż dużo, ale już w zasięgu zamożniejszych gospodarstw domowych.

Prawdziwy boom na mikrofalówki w Stanach Zjednoczonych rozpoczął się w latach 70. Do 1970 roku sprzedaż mikrofalówek nie przekraczała 40 000 sztuk. Do 1975 roku roczna sprzedaż kuchenek mikrofalowych po raz pierwszy przewyższyła jednak sprzedaż kuchenek gazowych. Gwałtowny wzrost popularności był napędzany przez zmieniający się styl życia, rosnącą liczbę kobiet aktywnych zawodowo oraz pojawienie się na rynku gotowych, mrożonych dań specjalnie przeznaczonych do odgrzewania w mikrofalówce. Pod koniec lat 80. kuchenki mikrofalowe znajdowały się już w większości amerykańskich domów. Według danych statystycznych, w 1971 roku jedynie 1% amerykańskich gospodarstw domowych posiadało mikrofalówki. W 1986 było to już 25%, a w 2008 aż 95% kuchni wyposażonych było w mikrofalówki i aż 88% z nich było regularnie używanych.

„Agata” – pierwsza polska mikrofalówka

W Polsce technologia mikrofalowa pojawiła się znacznie później i również miała swoje unikalne początki. W 1965 roku w Warszawskich Zakładach Radiowych RAWAR, które na co dzień produkowały sprzęt radiolokacyjny dla wojska, powstał prototyp polskiej kuchenki mikrofalowej o nazwie „Agata”. Podobnie jak jej amerykański pierwowzór, „Agata” była urządzeniem potężnym, ważącym około 150 kg i przeznaczonym głównie dla sektora gastronomicznego. Wyprodukowano zaledwie kilka sztuk, które trafiły m.in. na polskie statki handlowe. Na powszechną dostępność kuchenek mikrofalowych w polskich domach trzeba było czekać aż do przemian politycznych po 1989 roku.

Mikrofalówki współcześnie i cały czas obecne kontrowersje 

Dzisiejsze kuchenki mikrofalowe to zaawansowane technologicznie urządzenia, które niewiele mają wspólnego ze swoimi pierwowzorami. Są mniejsze, lżejsze, tańsze i wyposażone w szereg dodatkowych funkcji, takich jak grill, termoobieg czy programy automatyczne. Mimo ich wszechobecności, wciąż powracają kontrowersje dotyczące ich wpływu na zdrowie i wartość odżywczą potraw.

Badania naukowe wielokrotnie obalały mity o rzekomej „rakotwórczości” mikrofal. Promieniowanie wykorzystywane w kuchenkach jest promieniowaniem niejonizującym, co oznacza, że nie ma wystarczającej energii, by uszkodzić DNA komórek. Każda obróbka termiczna, w tym tradycyjne gotowanie czy smażenie, prowadzi do pewnych strat witamin i składników odżywczych.

Paradoksalnie, badania wskazują, że ze względu na krótki czas podgrzewania i mniejszą ilość używanej wody, gotowanie w mikrofalówce może w rzeczywistości zachować więcej niektórych witamin (np. witaminy C) niż tradycyjne metody. Nie oznacza to oczywiście, że mikrofalówki są pozbawione wad. Głównym zagrożeniem związanym z ich używaniem jest ryzyko poparzeń oraz potencjalne przenikanie szkodliwych substancji (takich jak Bisfennol A – BPA, powszechnie stosowany w produkcji tworzyw sztucznych) z nieprzystosowanych do tego plastikowych pojemników do żywności. Dlatego kluczowe jest używanie naczyń przeznaczonych specjalnie do mikrofal.

Popularyzacja kuchenek mikrofalowych doprowadziła również do rewolucji na rynku spożywczym, tworząc ogromny segment gotowych dań („ready meals”), które wymagają jedynie kilku minut podgrzewania. Dla wielu osób stały się one symbolem szybkiego tempa życia i wygody we współczesnym świecie. Szczególnie w USA jedzenie tego typu cieszyło się przez długie lata bardzo dużą popularnością. Dopiero wraz z wzrostem świadomości społeczeństwa na temat wpływu przetworzonego jedzenia na zdrowie, gotowe dania zaczęły tracić popularność, ale dalej są szeroko dostępne.

Percy Spencer (1894-1970)

Percy LeBaron Spencer urodził się 9 lipca 1894 roku w Howland, w stanie Maine w USA. Jego ojciec zmarł, gdy Percy miał zaledwie 18 miesięcy, a matka wkrótce potem oddała go pod opiekę ciotki i wuja. Gdy miał 7 lat, zmarł jego wuj. Trudna sytuacja materialna zmusiła go do porzucenia szkoły w wieku 12 lat i podjęcia pracy w fabryce.

Mimo braku formalnego wykształcenia, Spencer był genialnym samoukiem z niezwykłą pasją do techniki. W wieku 18 lat zafascynowany historią katastrofy Titanica, wstąpił do US Navy, gdzie samodzielnie, studiując podręczniki, został ekspertem w dziedzinie technologii radiowej. Nauczył się trygonometrii, rachunku różniczkowego, chemii, fizyki i metalurgii. Po odejściu z wojska, w 1925 roku dołączył do niewielkiej wówczas firmy Raytheon. Szybko stał się jednym z jej czołowych inżynierów, a jego praca nad udoskonaleniem magnetronów znacząco przyczyniła się do alianckiego wysiłku wojennego.

Za wynalezienie kuchenki mikrofalowej Spencer otrzymał od firmy Raytheon jedynie symboliczną gratyfikację w wysokości 2 dolarów, co było standardową praktyką firmy wobec wszystkich wynalazców. Nigdy jednak nie narzekał, czerpiąc satysfakcję ze swojej pracy. W trakcie swojej kariery uzyskał ponad 300 patentów i doszedł do stanowiska starszego wiceprezesa w Raytheon. Zmarł 8 września 1970 roku, pozostawiając po sobie wynalazek, który zrewolucjonizował kuchnie na całym świecie. W 1999 roku został pośmiertnie wprowadzony do Narodowej Galerii Sław Wynalazców (National Inventors Hall of Fame).