Karabin Martini-Henry – symbol brytyjskich wojen kolonialnych

Brytyjski karabin Martini-Henry przyjęty do uzbrojenie w 1871 roku był podstawową bronią strzelecką Imperium Brytyjskiego w drugiej połowie XIX wieku. Dzięki zastosowanym nowoczesnym rozwiązaniom technicznym karabin ten znacznie zwiększył siłę ognia brytyjskich żołnierzy. Było to szczególnie przydatne podczas wojen kolonialnych. Była to również rewolucyjna broń, która wpłynęła na rozwój karabinów ładowanych od tyłu.

Geneza

Do połowy XIX wieku podstawowym uzbrojeniem piechoty były karabiny ładowane odprzodowo. Broń ta miała jednak olbrzymie ograniczenia, bardzo niską szybkostrzelność i celność, co wymuszało stosowanie taktyki liniowej. Taki sposób prowadzenia konfliktów był nieefektywny, co było szczególnie widoczne podczas starć z nieregularnymi oddziałami np. podczas wojen kolonialnych.

Na przełomie lat lat 60. i 70. XIX wieku pojawiły się jednak pierwsze karabiny strzelające pociskami zespolonymi oraz ładowane od tyłu. Swoje możliwości karabiny tego typu pokazały szczególnie podczas wojny duńsko-pruskiej w 1864 roku i wojny prusko-austriackiej w 1866 roku. Karabin iglicowy Dreysego, używany przez pruską armię, cechował się znacznie większą szybkostrzelnością od karabinów ładowanych odprzodowo. Dodatkowo pozwalał na łatwiejsze prowadzenia ognia z pozycji leżącej. Znacznie ułatwiało to walkę w różnych warunkach i pozwalało żołnierzom na zajmowanie bardziej osłoniętych pozycji. Podobnie sytuacja wyglądała w USA, gdzie podczas wojny secesyjnej wykorzystywano wiele różnych karabinów ładowanych od tyłu.

Wielka Brytania prowadziła w tym czasie liczne kampanie w różnych częściach świata i bacznie obserwowała rozwój broni strzeleckiej. Zdając sobie sprawę z możliwości nowych karabinów ładowanych od tyłu,  Brytyjczycy postanowili wprowadzić do uzbrojenia własny karabin tego typu.

Początek prac

Już w 1864 roku Sekretarz stanu ds. wojny, hrabia de Gray i Ripon, powołał komisję ds. wyposażenia (ang. Ordnance Select Committee). Miała ona przygotować wymagania dla nowego, ładowanego od tyłu karabinu dla brytyjskiej armii. Początkowo zakładano albo częściowe, albo całkowite przezbrojenie armii w nowy karabin. W 1866 roku wprowadzono ładowany od tyłu karabin Enfield-Snider. Był to jednak przerobiony ładowany odprzodowo karabin Enfield, więc traktowany był jako rozwiązanie tymczasowe. Już w trakcie prac nad tym karabinem, 22 października 1865 roku zainicjowano prace nad jego następcą. Nowy karabin miał być całkowicie nową konstrukcją.

W tym samym czasie szwajcarski konstruktor Friedrich von Martini opracował mechanizm zamka ryglowego, będący udoskonaleniem idei opadającego bloku zastosowanej w karabinie Peabody’ego. Wyróżniał się on prostotą, solidnością i szybkością działania. Głównym założeniem Martiniego było stworzenie mechanizmu, który byłby niezawodny, łatwy w obsłudze i produkcji masowej. Jednocześnie miał zapewniać skuteczne ryglowanie lufy pod dużym ciśnieniem generowanym przez nowy typ amunicji scalonej. Jego projekt, oparty na dźwigni umieszczonej pod chwytem, która opuszczała blok zamka w celu załadowania i wyrzucenia łuski, spełniał te kryteria i wzbudził zainteresowanie brytyjskiej armii.

W międzyczasie, w latach 1866-1867 Edward M. Boxer pracujący w Woolwich Arsenal opracował nowy zespolony nabój z miedzianą łuską. Był on zdecydowanie lepszy od naboi stosowanych w innych krajach i zapewniał wysoką celność oraz zasięg.

Długie próby

Konkurs mający na celu wyłonienie nowego karabinu dla brytyjskiej armii został rozpisany w 1867 roku. Do konkursu wystawiono aż 104 różne karabiny, które poddano intensywnym testom. Brytyjska komisja ds. broni strzeleckiej oceniała różne systemy ładowania od tyłu, biorąc pod uwagę takie czynniki jak niezawodność, celność, szybkostrzelność, prostota obsługi i koszty produkcji. Do ostatniego etapu dopuszczono 9 konstrukcji.

W ramach finalnego testu, z każdego karabinu oddano 100 strzałów w ciągu 4 dni. W tym czasie broń nie była w żaden sposób czyszczona, ani konserwowana. Następnie tak przestrzelone karabiny pozostawiono na 14 dni. Po tej przerwie karabiny ponownie wypróbowano na strzelnicy, cały czas nie poddając ich żadnej konserwacji. Dopiero po tym rozebrano je na części w celu oceny stanu.

Konkurs wygrał karabin Henry’ego, ale komisja uznała, że karabin Martini odpadł z powodu problemów z amunicją, a nie konstrukcją broni. Nie oznaczało to jednak, że karabin Henry’ego wszedł do produkcji. Zauważone w nim wady oznaczały, że wymagał on dopracowania.

Kolejny konkurs rozpisano w 1868 roku. Tym razem zaprezentowano 50 karabinów, które poddano równie intensywnym testom co poprzednio. Podczas testów zwrócono uwagę na gwintowaną, siedmiobruzdową lufę karabinu Henry’ego, która zapewniała zdecydowanie lepszą celność niż w poprzednim teście. W związku z tym uznano, że nowy karabin zostanie wyposażony w tego typu lufę. Pozostał jednak problem mechanizmu zamkowego. W wyniku przeprowadzonych prób, wybrano mechanizm Martiniego.

Wprowadzenie Martini-Henry do uzbrojenia brytyjskiej armii

Oficjalne przyjęcie karabinu, który otrzymał nazwę Martini-Henry nastąpiło w 1870 roku, a produkcja ruszyła w 1871 roku. Główną fabryką, w której karabiny miały być produkowane była fabryka Royal Small Arms Factory w Enfield. Od 1872 roku zamówienia realizowały również prywatne firmy, takie jak Birmingham Small Arms and Metals Company (BSA) i London Small Arms Company (LSA).

Mimo oficjalnego przyjęcia karabinu do uzbrojenia, pierwsze wyprodukowane wersje sprawiały wiele problemów. W szczególności dotyczyło to wykonania mechanizmu zamkowego. Wraz z kolejnymi dostawami karabinów Martini-Henry do jednostek liniowych pojawiły się kolejne problemy. Nie były one jednak związane z sama bronią, a z stosowaną w niej amunicją. Zwijane łuski mosiężne miały tendencję do zakleszczania się w komorze po wystrzale, zwłaszcza w wysokiej temperaturze. Należało więc dopracować technologię ich produkcji, co zajęło kilka lat. Nie przeszkodziło to jednak w przezbrojeniu brytyjskiej armii w karabiny Martini-Henry.

25 kwietnia 1877 roku oficjalnie do produkcji wszedł karabin Martini-Henry Rifle Mark II. Różnił się on nieznacznie od wersji Mark I zastosowanymi rozwiązaniami technicznymi. Zakres zmian pozwalał na modyfikowanie starszych karabinów do nowej wersji. Kolejne wersje były wprowadzane systematycznie i zastępowały w produkcji starsze wersje.

Chrzest Bojowy w Wojnach Kolonialnych

Karabin Martini-Henry stał się podstawowym uzbrojeniem brytyjskich oddziałów wysyłanych do kolonii i biorących udział w licznych Wojnach Kolonialnych. Swój chrzest bojowy karabiny te przeszły w Parak w Malezji w 1875 roku. Dopiero jednak w 1878 roku karabiny te zaczęto stosować na większą skalę w różnych konfliktach.

Dzięki bardzo dużej szybkostrzelności i celności, karabiny te były wyjątkowo skuteczne w walkach z słabo uzbrojonymi oddziałami tubylców. W niektórych sytuacjach wysoka szybkostrzelność nowych karabinów pozwalała przytłoczyć przeciwnika.

Właśnie wiara w siłę ognia karabinów Martini-Henry sprawiła, że w 1879 roku, w trakcie wojny brytyjsko-zuluskiej doszło z jednej strony do olbrzymiej porażki brytyjskiej armii w bitwie pod Isandlawą, jak i do spektakularnego zwycięstwa w obronie Rorke’s Drift. Starcia te uznawane są za najbardziej znane zastosowanie karabinów Martini-Henry w ich historii.

Podczas bitwy pod Isandlwana brytyjskie oddziały popełniły wiele błędów, przez co mimo dysponowania dużą siłą ognia, uległy oddziałom zuluskim. Zupełnie inaczej wyglądała sytuacja podczas obrony Rorke’s Drift. Niewielki oddział brytyjski, liczący około 150 żołnierzy i uzbrojonych w karabiny Martini-Henry był w stanie prowadzić gęsty i celny ogień, który zdziesiątkował nacierających Zulusów. Szybkostrzelność karabinów, w połączeniu ze zdyscyplinowanym ogniem obrońców, pozwoliła na utrzymanie pozycji i odparcie kolejnych fal atakujących.

Karabiny Martini-Henry były również intensywnie używany w innych konfliktach, takich jak II wojna afgańska (1878–1880) czy wojna mahdystów w Sudanie (lata 80. XIX wieku i 1898), gdzie jego niezawodność w trudnych warunkach klimatycznych i skuteczność przeciwko masowym atakom piechoty były wielokrotnie doceniane. Cały czas występowały jednak problemy z jakością amunicji, które trapiły te karabiny aż do końca ich kariery.

Dalsze wykorzystanie

Produkcja ostatniej wersji karabinu Martini-Henry (Mk IV) zakończyła się w 1889 roku wraz z wprowadzeniem znacznie nowocześniejszego karabinu powtarzalnego Lee-Metford. Nowy karabin zasilany był z magazynka i korzystał z mniejszego naboju kalibru .303 British z prochem bezdymnym. Nie oznaczało to jednak końca kariery karabinów Martini-Henry. Nadal były one używane przez jednostki terytorialne, siły kolonialne i policję w całym Imperium Brytyjskim. Wiele egzemplarzy zostało przerobionych na karabiny Martini-Metford, otrzymując lufy kalibru .303 British, aby ujednolicić amunicję. Karabin ten był używany w ograniczonym zakresie nawet podczas I wojny światowej, głównie przez oddziały pomocnicze w Afryce i na Bliskim Wschodzie.

Co ciekawe, Martini-Henry trafił również do uzbrojenia innych krajów, zarówno poprzez sprzedaż, jak i jako zdobyczna broń. Był używany m.in. przez armię osmańską (w wersji Peabody-Martini), egipską i rumuńską. Zdobyczne egzemplarze były wykorzystywane przez m.in. Burów podczas wojen burskich przeciwko Brytyjczykom. Również oddziały Zulusów wykorzystywały zdobyczne karabiny w 1879 roku. Prosta konstrukcja i łatwość obsługi sprawiły, że karabin ten był kopiowany, często w prymitywnych warunkach, przez lokalnych rzemieślników w różnych regionach, np. na Terytoriach Północno-Zachodnich Indii.

Dane Techniczne

Karabin Martini-Henry był jednostrzałowym karabinem ładowanym od tyłu z zamkiem ryglowym opadającym, uruchamianym dźwignią pod kabłąkiem spustowym. Standardowa wersja karabinu miała długość około 125 cm i ważyła około 3,8 kg. Lufa o długości około 84 cm posiadała siedmiobruzdowe gwintowanie o skoku 1 na 22 cale (około 56 cm).

Karabin strzelał nabojem .577/.450 Martini-Henry (później wprowadzono inne rodzaje amunicji, w tym .303 British, a w wersjach eksportowych m.in. 11.43x55R oraz 7,65 x 53 mm), który zawierał pocisk ołowiany o masie około 31 gramów i ładunek prochu czarnego o masie około 5,5 gramów. Prędkość wylotowa pocisku wynosiła około 410 m/s.

Przyrządy celownicze składały się z muszki i regulowanego celownika ramkowo-schodkowego, wyskalowanego do 1326 m, choć realny efektywny zasięg strzału był znacznie mniejszy (szacuje się go na około 370 m). Mechanizm zamka był stosunkowo prosty i składał się z niewielu części. Przekładało się to na jego niezawodność. Charakterystyczną cechą była zewnętrzna dźwignia zamkowa.

Produkcja i wersje

Szacuje się, że wyprodukowano ponad 820 000 egzemplarzy karabinów Martini-Henry wszystkich wersji. Do 1877 roku wyprodukowano 314 633 karabiny w wersji Mark I. Następnie do 1879 roku wyprodukowano około 45 633 karabinów w wersji Mark II, ale wiele starszych karabinów zmodernizowano do tej wersji. Od 1880 roku do 1890 roku wyprodukowano dalsze 232 320 karabinów w wersji Mark III. W międzyczasie, w latach 1888-1890 wyprodukowano 100 000 karabinów w wersji Mark IV. W latach 1878-1889 wyprodukowano 74 895 karabinków w wersji kawaleryjskiej. Dodatkowo w latach 1879-1894 powstało 59 919 karabinków w wersji artyleryjskiej.

Występowały cztery podstawowe wersje karabinu Martini-Henry – Mark I, Mark II, Mark III i Mark IV. Dodatkowo istniały wersje Mark V i Mark VI, będące przeróbkami starszych karabinów. Opracowano również pięć karabinków o skróconej lufie. Nosiły one nazwę Martini-Henry Carbine Mark I, Martini-Henry Garrison Artillery Carbine oraz Martini-Henry Artillery Carbine Mark I, Mark II i Mark III. Ponadto istniały wersje specjalne karabinów i wersje eksportowe, różniące się głównie kalibrem i stosowana amunicją.

Koszt produkcji w 1878 roku wynosił około 2 funtów 12 szylingów i 10 pensów za jeden karabin (współcześnie około 310 funtów).

Podsumowanie

Karabin Martini-Henry odegrał kluczową rolę w historii Brytyjskiej Armii i rozwoju broni strzeleckiej. Jako pierwszy standardowy karabin brytyjski zaprojektowany od podstaw do amunicji scalonej ładowanej od tyłu, zapewniał piechocie znaczny wzrost siły ognia. Jego niezawodność, prostota obsługi i duża siła obalająca naboju .577/.450 były kluczowe podczas licznych wojen kolonialnych.

Szczególnie w starciach takich jak obrona Rorke’s Drift, karabiny Martini-Henry dowiodły swojej wartości bojowej przeciwko mającemu przewagę liczebną przeciwnikowi. Zastąpiły go dopiero karabiny powtarzalne, które stały się podstawowym uzbrojeniem większości armii aż do II wojny światowej. Karabin Martini-Henry stał się bronią ikoniczną i symbolem brytyjskiego imperializmu w XIX wieku.