Mil Mi-24 – śmigłowiec bojowy i transportowy

Wojna w Wietnamie ze względu na sposób prowadzenia walk miała duży wpływ na rozwój nowych typów uzbrojenia, szczególnie śmigłowców. Rosjanie obserwujący wykorzystanie śmigłowców przez Amerykanów doszli do wniosku, że potrzebny jest nowy, transportowo-bojowy śmigłowiec. Tak narodził się jedyny w swoim rodzaju Mil Mi-24.

Geneza

Początkowo śmigłowce wykorzystywano głównie do zadań transportowych i rozpoznawczych. Dopiero wraz z opracowaniem mocniejszych silników i bardziej wytrzymałych konstrukcji zaczęły powstawać śmigłowce zdolne do przenoszenia uzbrojenia. Punktem kulminacyjnym w rozwoju zarówno samych maszyn jak i sposobu ich wykorzystania była wojna w Wietnamie (1955-1975), a przede wszystkim udział amerykańskiej armii w tym konflikcie.

Gdy w 1964 roku Amerykanie włączyli się do walk w Wietnamie, zaczęli na coraz większą skalę wykorzystywać śmigłowce. Spowodowane to było specyfiką sposobu prowadzenia walk i potrzebą działania z dala od własnych baz. Wielokrotnie oddziały walczyły na tyłach wroga lub w okrążeniu, przez co jedynym sposobem na ich zaopatrywanie były śmigłowce. Z czasem oprócz zadań transportowych i ratowniczych wiele maszyn zaczęto uzbrajać w broń maszynową oraz niekierowane pociski rakietowe. Amerykańcy wojskowi uznali jednak, że potrzebny jest dedykowany śmigłowiec bojowy przystosowany tylko do przenoszenia uzbrojenia, bez przedziału desantowego. Doprowadziło to do powstania m.in. śmigłowca Bell AH-1 Cobra, a później znacznie cięższego Boeinga AH-64 Apache.

Obserwujący amerykańskie działania Rosjanie doszli do podobnych wniosków, jednak z jedną, istotną różnicą. Radziecki śmigłowiec miał być nie tylko przystosowany do przenoszenia uzbrojenia, ale dodatkowo miał dysponować przedziałem desantowym dla drużyny piechoty (8 żołnierzy). Wpływ na tę koncepcję miało wprowadzenie w tym czasie do uzbrojenia bojowych wozów piechoty BMP-1. Nowy śmigłowiec miał być jego latającym odpowiednikiem.

Rosjanie zakładali, że nowe transportowo-bojowe śmigłowce będą współpracowały z typowo transportowymi Mi-8, zapewniając im wsparcie ogniowe. Dodatkowo maszyny te miały być zdolne do przerzucania oddziałów rozpoznawczych i dywersyjnych na tyły wroga, zapewniając żołnierzom wsparcie ogniowe. Pomysł ten początkowo wzbudził mieszane uczucia wśród decydentów, którzy uważali, że Mi-8 jest wystarczającą platformą. Mimo to 6 maja 1968 roku radzieckie władze oficjalnie zainicjowały projekt budowy śmigłowca transportowo-bojowego o oznaczeniu W-24.

Od małego śmigłowca po latający czołg

Prace koncepcyjne nad nowym śmigłowcem zainicjowano już w połowie lat 60. w zakładach Mila pod kierownictwem Michaiła Mila. Powstały dwie koncepcje nowego śmigłowca. Jednosilnikowy, przypominający uzbrojoną wersję Mi-2 lub amerykańskiego UH-1, oraz dwusilnikowy, będący znacznie potężniejszą konstrukcją. Ze względu na brak zdecydowania ze strony wojskowych, obie koncepcje rozwijano równolegle, jednak rosnące wymagania ze strony wojska sprawiły, że koncepcja jednosilnikowa przestała mieć sens.

Wraz z oficjalną decyzją władz z 1968 roku doprecyzowano wymagania dotyczące nowego śmigłowca. Miała to być maszyna dwusilnikowa z opancerzonym przedziałem desantowym dla 8 żołnierzy. Uzbrojenie miało być przenoszone pod kadłubem oraz na skróconych skrzydłach po bokach kadłuba. Dodatkowo duży przeszklony kokpit miał zapewniać dobrą widoczność. Śmigłowiec miał być przystosowany do przenoszenia szerokiego wachlarza uzbrojenia, w tym przeciwpancernych pocisków kierowanych systemu 9K114 z pociskami 9M114 zdolnych do niszczenia czołgów. Dodatkowym uzbrojeniem miał być karabin maszynowy JaKB-12,7 kalibru 12,7 mm na ruchomym stanowisku z przodu pod kabiną.

Zakładano, że śmigłowiec będzie wykorzystywał zespół napędowy TW3-117 z Mi-14, dostosowany jedynie do większej masy maszyny. Prace projektowe nad maszyną ruszyły w sierpniu 1968 roku pod kierownictwem Wiaczesława A. Kuźniecowa oraz W.M. Olszewieca, a w lutym 1969 roku przedstawiono pełnowymiarową makietę. Oblot prototypu śmigłowca W-24 miał miejsce 19 września 1969 roku, a za sterami zasiadł Herman W. Ałfiorow. Ponadto na pokładzie znaleźli się Władisław D. Zernow oraz Oleg Starowierow. Lot zakończył się sukcesem, w związku z czym rozpoczęto dalsze próby. Niestety prototyp uległ zniszczeniu 2 lipca 1970 roku. Nie wpłynęło to jednak na przebieg dalszych prób, ponieważ w tym czasie gotowych było kilka kolejnych prototypów. Łącznie w latach 1970-1971 zbudowano 10 maszyn testowych. W tym samym czasie kierownikiem projektu został Marat Tiszczenko, który zastąpił zmarłego Michaiła Mila.

Śmigłowiec z werandą

Udane próby śmigłowca sprawiły, że w 1972 roku rozpoczęto jego produkcję seryjną pod oznaczeniem Mi-24. Co ciekawe, pierwsze maszyny seryjne traktowano jako śmigłowce przejściowe, do czasu dopracowania zarówno uzbrojenia (przede wszystkim sprawiającego problemy systemu 9K114 Szturm) jak i samej maszyny. W związku z tym Mi-24 uzbrojono w karabin maszynowy A-12 kalibru 12,7 mm oraz system przeciwpancerny 9M17M Skorpion M. Po wyprodukowaniu pewnej liczby maszyn wprowadzono poprawki w kształcie owiewki kabiny, które doprowadziły do powstania wersji Mi-24A. Powstało ponad 240 śmigłowców obu wersji.

Równolegle opracowano wersję Mi-24B uzbrojoną w pociski przeciwpancerne 9M17P Skorpion-P oraz karabin maszynowy JaKB-12,7 kalibru 12,7 mm. Zbudowano jednak tylko 30 maszyn tego typu. Cechą wspólną wszystkich pierwszych wersji była charakterystyczna, mocno przeszklona kabina w przedniej części kadłuba. Operator uzbrojenia siedział z przodu po prawej, a pilot z tyłu po lewej stronie, jednak układ ten znacznie ograniczał obu widoczność, ponieważ obaj siedzieli na tej samej wysokości. Załogi nazywały kabinę werandą, ale mimo całkiem miłej nazwy, byli z niej bardzo niezadowoleni. Krytykowano zarówno brak widoczności jak i ryzyko wyeliminowania załogi jednym trafieniem. Dodatkowo płaskie szyby wytwarzały wiele odblasków utrudniających widoczność w niesprzyjających warunkach. W związku z tym podjęto decyzję o zaprojektowaniu całkowicie nowej kabiny załogi.

Mi-24D, Mi-24W i Mi-24P

Nowa kabina załogi została podzielona na dwie oddzielne części z przegrodą wykonaną z płyty pancernej. Operator uzbrojenia zajmował przednią kabinę, a pilot drugą, powyżej. Dzięki temu obaj mieli dobrą widoczność, wraz z zastosowaniem opływowej owiewkom poprawiły się również właściwości aerodynamiczne maszyny. Dopracowano również napęd, zwiększając jego niezawodność. Śmigłowiec otrzymał oznaczenie Mi-24D i wszedł do produkcji w 1973 roku, chociaż próby państwowe trwały do 1974 roku. Co ciekawe oznaczenie D nie było kolejna literą alfabetu jak miało to miejsce w wersjach A i B, tylko skrótem od słowa доработанный, czyli zmodyfikowany/dopracowany.

Wersja Mi-24D nie miała jednak cały czas docelowego uzbrojenia w postaci systemu 9K114 Szturm-W. W związku z tym równolegle z rozpoczęciem produkcji tej wersji, opracowywano drugi wariant z docelowym uzbrojeniem, oznaczony jaki Mi-24W. Prototyp tej wersji oblatano 29 września 1973 roku. Oprócz zmiany uzbrojenia przeciwpancernego zmodyfikowano systemy elektroniczne i pozostałe uzbrojenie.

W 1975 roku opracowano jeszcze jeden wariant śmigłowca, który nie posiadał ruchomego stanowiska karabinu maszynowego z przodu, tylko na stałe zamontowane działko GSz-2-30K kalibru 30 mm. Wariant ten otrzymał oznaczenie Mi-24P. Modyfikacja uzbrojenia pozwoliła na przerobienie przedniej kabiny i dodanie dodatkowych kontrolerów, pozwalających na sterowanie śmigłowcem również przez operatora uzbrojenia. Celowanie działkiem odbywało się natomiast poprzez sterowanie całym śmigłowcem.

Co istotne, chociaż produkcja seryjna śmigłowców Mi-24 w różnych wersjach trwała już od jakiegoś czasu, oficjalnie przyjęto go na uzbrojenie dopiero 29 marca 1976 roku. Nie oznaczało to jednak końca zarówno prac nad nowymi wersjami jak i modyfikowania już wyprodukowanych maszyn. Równolegle z maszynami seryjnymi, do produkcji weszły śmigłowce przeznaczone na eksport poza blok wschodni, oznaczone jako Mi-25 (Mi-24D), Mi-35 (Mi-24W) oraz Mi-35P (Mi-24P). Powstało również kilka wersji specjalnych, w tym Mi-24R przystosowany do prowadzenia rozpoznania skażenia radioaktywnego oraz Mi-24K będący maszyną rozpoznawczą i przystosowaną do kierowania ogniem artylerii. Łącznie w latach 1970-1989 wyprodukowano około 3397 śmigłowców Mi-24 wszystkich wersji plus prototypy. W późniejszych latach powstawały jeszcze zarówno nowe maszyny, jak i głęboko przebudowane i zmodernizowane egzemplarze.

Eksploatacja i eksport

Początkowo śmigłowce Mi-24A, Mi-24D, Mi-24W i Mi-24P trafiały do radzieckich jednostek, jednak wraz z rozszerzeniem produkcji rozpoczęto dostawy do krajów bloku wschodniego oraz odbiorców spoza niego. Co ciekawe, pewna liczba Mi-24A również trafiła na eksport, ale poza Blok Wschodni do Etiopii, Algierii, Libii, Wietnamu oraz Afganistanu.

O wiele większym zainteresowaniem wśród odbiorców zagranicznych cieszył się Mi-24D i Mi-25. Trafiły one do kilkunastu krajów z całego świata. Podobnie było z wersją Mi-24W i Mi-35. Gorzej wyglądał eksport wersji Mi-24P, która trafiła tylko do NRD oraz na Węgry (maszyny ex-niemieckie). Pewną liczbę maszyn tego typu przejęły Białoruś i Ukraina po rozpadzie ZSRR.

Co ciekawe, chrzest bojowy Mi-24 przeszły w Afryce, podczas wojny w Ogadenie. Etiopia wykorzystała kilka śmigłowców Mi-24A podczas walk z wojskami somalijskimi. Był to jednak konflikt o małym zakresie, przez co śmigłowce nie mogły się do końca wykazać. Dopiero podczas radzieckiej interwencji w Afganistanie śmigłowce Mi-24 stały się jednym z najważniejszych rodzajów uzbrojenia wykorzystywanego przeciwko Mudżahedinom.

Duża siła ognia, dobre osiągi i opancerzenie Mi-24 sprawiły, że spisywały się bardzo dobrze w roli jednostek wsparcia, ale również i szybkiego reagowania. Gdy jednak oddziały mudżahedinów pozyskały lepszą broń przeciwlotniczą – zdobyczne radzieckie wyrzutnie przeciwlotnicze jak i przekazywane przez zachód wyrzutnie Blowpipe, FIM-43A Redeye oraz przede wszystkim FIM-92A Stinger, radzieckie śmigłowce zaczęły ponosić coraz większe straty. Szacuje się, że Rosjanie utracili ponad 100-120 śmigłowców Mi-24 różnych wersji. Na podstawie wniosków z ich wykorzystania w Afganistanie wprowadzono wiele drobnych modyfikacji, w tym wyrzutnie pułapek termicznych, których wcześniej nie stosowano.

Śmigłowce Mi-25 intensywnie wykorzystywano podczas wojny iracko-irańskiej oraz w licznych konfliktach lokalnych w Afryce i Ameryce Środkowej. Użytkownicy tych maszyn w szczególności cenili sobie wytrzymałość maszyn na ostrzał, oraz możliwość przenoszenia desantu, czym nie mogły pochwalić się żadne inne śmigłowce bojowe na rynku.

Śmigłowce Mi-24 stały się podstawowymi śmigłowcami bojowym radzieckiej, a później rosyjskiej armii. Mimo pojawienia się nowszych konstrukcji, ich produkcja nigdy nie osiągnęła skali pozwalającej na zastąpienie Mi-24 we wszystkich jednostkach liniowych. W związku z tym w toku eksploatacji zaczęto opracowywać liczne modernizacje, mające na celu usprawnić elektronikę i zwiększyć listę dostępnego dla śmigłowców uzbrojenia.

Również użytkownicy zagraniczni poddawali swoje maszyny modyfikacjom, często wspólnie z firmami z innych krajów, które dostarczały nową awionikę i uzbrojenie. Szczególnie ciekawie prezentował się opracowany w RPA ATE Mi-24 Super Hind. Do tego wariantu zmodernizowano około 40 algierskich Mi-35.

Wiele Mi-24 wykorzystanych zostało podczas wojny rosyjsko-ukraińskiej przez obie strony. Ze względu na specyfikę prowadzonych działań, często śmigłowce te wykorzystywane są do prowadzenia pośredniego ostrzału rakietowego. Działania te są efektowne, chociaż ich celem jest bardziej obszarowe atakowanie pozycji wroga, a nie precyzyjne zwalczanie konkretnych celów.

Użytkownicy Mi-24

Lista użytkowników śmigłowców Mi-24 i ich wersji pochodnych jest długa. Wiele maszyn kilkukrotnie zmieniało właścicieli, trafiając do kolejnych krajów.

Wśród użytkowników tych maszyn znalazły się m.in. takie kraje jak: Afganistan, Algieria, Angola, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Bułgaria, Burkina Faso, Cypr, Czad, Czechy, Demokratyczna Republika Konga, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Gruzja, Gwinea, Haiti, Indie, Indonezja, Irak, Jemen, Kambodża, Kamerun, Kazachstan, Kirgistan, Kongo, Korea Północna, Libia, Macedonia, Mali, Mongolia, Mozambik, Mjanma, Namibia, Niger, Nigeria, Pakistan, Polska, Rosja, Rwanda, Senegal, Sierra Leone, Sri Lanka, Stany Zjednoczone, Sudan, Syria, Tadżykistan, Turkmenistan, Uganda, Ukraina, Uzbekistan, Wenezuela, Wietnam, Węgry, Zimbabwe, a w przeszłości również: Brazylia, Chorwacja, Czechosłowacja, Jugosławia, Ludowa Republika Kampuczy, NRD, Niemcy, Nikaragua, Słowacja i rzecz jasna ZSRR.

USA pozyskały 3-6 śmigłowców Mi-24 od Niemiec i wykorzystują je do szkolenia.

Mi-24 w Wojsku Polskim

Jednym z użytkowników Mi-24 jest również Polska. Przygotowania do wprowadzenia maszyn tego typu do służby w Wojsku Polskim rozpoczęto wiosną 1978 roku. Pierwsze cztery śmigłowce Mi-24D przyleciały do Polski 20 września 1978 roku. Jako ciekawostkę warto dodać, że ostatnia z tych czterech maszyn została wycofana z eksploatacji w 2002 roku. Oficjalnie w styczniu 1979 roku polskie Mi-24D uzyskały gotowość bojową. 21 kwietnia 1986 roku do Polski przybyły pierwsze Mi-24W, a polskie załogi zaczęły je wykorzystywać 30 kwietnia.

Do Polski dostarczono 18 Mi-24D i 16 Mi-24W (jedną maszynę utracono i zastąpiono nową, zakupioną w ZSRR, więc faktycznie zakupiono 17 Mi-24W). Dalsze zakupy śmigłowców nie były możliwe z powodu pogorszenia relacji z Rosją. Na szczęście w 1995 roku Niemcy nieodpłatnie przekazały Polsce 18 Mi-24D. Dwa egzemplarze przeznaczono na części zamienne, a pozostałe wcielono do służby.

Śmigłowce Mi-24 były od początku bardzo intensywnie wykorzystywane, co doprowadziło do wielu katastrof i utraty kilku maszyn. Intensywna eksploatacja sprawiła również, że wiele maszyn wycofywano z powodu zużycia. Dwanaście Mi-24D wysłano w ramach PKW do Iraku, gdzie wykorzystywano je intensywnie do wsparcia Mi-17. Do Polski wróciło 9 maszyn, pozostałe zostały utracone, albo były zbyt mocno wyeksploatowane. Cztery Mi-24W wysłano natomiast w ramach PKW do Afganistanu. Jeden utracono podczas misji, a dwa uszkodzone wróciły do kraju, ale nie nadawały się do naprawy. Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę 12 maszyn zostało przekazanych Ukrainie.

Od 2010 roku polskie śmigłowce Mi-24 pozbawione są uzbrojenia przeciwpancernego z powodu wyczerpania się resursów pocisków przeciwpancernych. Tym samym śmigłowce ta zaczęły prezentować małą wartość bojową i zaczęto szukać ich następcy. Ostatecznie po wielu perturbacjach i zmianach, 13 sierpnia 2024 roku podpisano kontrakt na zakup 96 śmigłowców Boeing AH-64E Apache, które od 2028 roku zaczną zastępować Mi-24.

Obecnie (stan na wrzesień 2024 roku) w eksploatacji pozostaje 16 Mi-24D i Mi-24W.

Dane taktyczno-techniczne

Mi-24 to dwusilnikowy, opancerzony śmigłowiec transportowo-bojowy przystosowany do zwalczania celów opancerzonych. Maszyna może zabrać desant 8 żołnierzy w tylnej ładowni, lub ładunek o masie do 1500 kg, mieszczący się w ładowni. W konfiguracji szturmowej załoga składa się z pilota i operatora uzbrojenia, natomiast w wersji transportowej oprócz desantu do załogi dołącza technik pokładowy zajmujący miejsce w tylnej kabinie transportowej.

Dzięki zastosowaniu belek pod skrzydłami, Mi-24 mogą przenosić szeroki wachlarz uzbrojenia, w tym zasobniki z karabinami maszynowymi i granatnikami, wyrzutnie kierowanych i niekierowanych pocisków rakietowych powietrze-ziemia, pociski przeciwlotnicze powietrze-powietrze, tradycyjne bomby oraz zasobniki rozpoznawcze i systemy walki elektronicznej.

Podsumowanie

Śmigłowce Mi-24 to bardzo nietypowe maszyny, nie mające swoich odpowiedników na zachodzie. Pewną alternatywą dla nich mogą być mocno uzbrojone śmigłowce transportowe, jednak nie są to typowe maszyny bojowe, a jedynie przerobione maszyny transportowe. Zgodnie z założeniami, Mi-24 stały się w wielu rosyjskich formacjach odpowiednikiem bojowych wozów piechoty. Dzięki swojemu potężnemu uzbrojeniu oraz opancerzeniu zyskały ponadto przydomek „latający czołg”.

Unikatowe możliwości i nietypowy układ konstrukcyjny sprawiły, że maszyny te zyskały spore grono zwolenników. Brak typowego następcy sprawił jednak, że wraz z zużyciem maszyn i potrzebą ich wymiany, wielu użytkowników musiało na nowo opracować metody wykorzystania śmigłowców szturmowych.