Gdy w latach 60. XIX wieku powstawały pierwsze okręty pancerne, konstruktorzy z różnych stron świata budowali coraz to bardziej wymyślne i dziwne konstrukcje. Początkowo były to okręty wyposażone jedynie w baterie burtowe, z czasem zaczęły pojawiać się pierwsze okręty pancerne wyposażone w wieże działowe, takie jak USS Monitor walczący pod Hampton Roads czy też USS Roanoke, będący pierwszym amerykańskim pancernikiem wielowieżowym. Równolegle rodziła się idea taranowców. Napędzane przez silniki parowe pierwsze pancerniki wielokrotnie posiadały jeszcze ożaglowanie. W 1865 roku powstał wyjątkowy okręt – CSS Stonewall, bodący mieszaniną większości ówczesnych idei konstruowania okrętów wojennych.
Geneza
Jak łatwo się domyśleć, CSS Stonewall był okrętem należącym do floty Skonfederowanych Stanów Zjednoczonych (skrót CSS). Ciężko jednoznacznie określić jednak typ i klasę tego okrętu, ponieważ łączył on wiele różnych idei i pomysłów. Przede wszystkim był to okręt pancerny, wyposażony w 130 mm pancerz – czyli typowy pancernik (ang. ironclad). Był to również taranowiec, gdyż z przodu zamontowano potężny taran, a okręt wyposażono w dwa silniki parowe. Oprócz tego okręt miał uzbrojenie umieszczone na dziobie w kazamacie i w czymś w rodzaju wieży, bliżej rufy.
Tego typu okręty Konfederaci nazywali również „łamaczami blokad”. Było to określenie zarezerwowane dla okrętów pancernych, dobrze uzbrojonych, opancerzonych i szybkich. Cechy te miały pomagać w przełamaniu blokady morskiej ustanowionej przez flotę Unii wokół wszystkich konfederackich portów.
Historia Stonewalla sięga 1863 roku. Po bitwie w zatoce Hampton Roads flota Konfederacka zdała sobie sprawę z zalet okrętów pancernych jak również z wad posiadanych okrętów tego typu. Problem polegał w tym, że stocznie południowców nie były w stanie zbudować nowoczesnego okrętu pancernego.
Konfederaci postanowili wówczas zamówić taki okręt w Europie, gdzie okręty pancerne rozwijały się szybko i były dobrej jakości. Wybór padł na Francję. Konfederacki agent, James D. Bulloch skontaktował się z rządem francuskim i rozpoczął negocjacje w sprawie pozyskania nowego okrętu. Ze względu na napiętą sytuację polityczną, francuski cesarz Napoleon III zgodził się na budowę dwóch okrętów ale pod warunkiem, że oficjalnie nie zostaną one sprzedane południowcom. Cała sprawa miała pozostać w tajemnicy aż do momentu przekazania okrętów nowemu właścicielowi.
Sphynx i Cheops – egipsko-duńsko-pruskie konfederackie okręty pancerne
Budowa okrętów ruszyła w lipcu 1863 roku we francuskiej stoczni Arman w Bordeaux. Ich konstrukcja nawiązywała do zbudowanych wcześniej w tej stoczni mniejszych taranowców dla floty francuskiej. Aby ukryć prawdziwego odbiorcę okrętów, nazwano je Sphynx i Cheops, co miało sugerować, że powstają na zamówienie Egiptu.
Prace szły całkiem nieźle, ale krótko przed ich zakończeniem, informacje o okrętach przedostały się do rządu USA. Waszyngton zaczął naciskać francuzów i zmusił ich do nie przekazywania okrętów Konfederatom. Nie mając innego wyjścia Lucien Arman, właściciel stoczni, budującej pancerniki zaczął szukać nowego właściciela dla nietypowych okrętów. Poszukiwania były krótkie. Zainteresowanie okrętami wyraziły Prusy i Dania. Oba kraje prowadziły wówczas wojnę i bardzo potrzebowały okrętów pancernych.
W związku z tym, po zakończeniu budowy w 1864 roku okręty trafiły do nowych właścicieli. Sphynx, przemianowany na Stærkodder trafił do Danii, a Cheops, którego nazwę zmieniono na Prinz Adalbert trafił 25 maja 1864 roku do Prus. Skupmy się jednak na Stærkodderze, który stał się późniejszym Stonewallem.
Okręt obsadzony duńską załogą wyruszył z Bordeaux 21 czerwca 1864 roku. Po drodze ujawniły się pierwsze wady okrętu. Potężny taran na dziobie wypierał tak dużo wody, że zalewała ona dalsze części okrętu. Również konstrukcja pancerza i drewnianego kadłuba były nie najlepszej jakości. Mimo to okręt trafił do Danii, gdzie ponownie pojawili się Konfederaci z ofertą zakupu okrętu. Duńczycy zgodzili się, a południowcy bardzo szybko obsadzili statek. Przemianowano go na CSS Stonewall. Miało to miejsce 6 stycznia 1865 roku.
Okręt pod dowództwem kapitana T.J. Pagea wyruszył w niebezpieczną drogę do Ameryki. Początkowo skierował się jednak do Hiszpanii i Portugalii, skąd miał dopiero przekroczyć Atlantyk. Po drodze kilka razy nieprzetestowany okręt napotkał okręty Unii, które miały za zadanie go zatopić. Mimo to, Stonewall umknął pościgowi i po licznych perypetiach trafił na Bahamy. Miało to miejsce 6 maja. Kilka dni później okręt wpłynął do Hawany, gdzie Page dowiedział się o końcu wojny secesyjnej.
Nie mając innego wyjścia, sprzedał on za 16 000 dolarów (równowartość około 236 000 dolarów dzisiaj) okręt Hiszpanom. Ci, nie chcąc bawić się nieprzydatnym i dziwnym okrętem, odsprzedali go USA. Stonewall trafił do stoczni US Navy, gdzie po oględzinach zdecydowano się go pozbyć, sprzedając go do innego kraju.
Na chwilę wróćmy w tym miejscu do Prinz Adalberta, sprzedanego Prusom. Po pierwszych próbach, nowy właściciel uznał, że okręt jest fatalnie wykonany i źle zaprojektowany. Rozpoczęto więc jego modernizację. Warto dodać, że był to jeden z pierwszych okrętów pancernych w tym kraju.
Po zakończeniu modernizacji, pancernik został wcielony do służby w Pruskiej flocie 29 października 1865 roku. W kolejnych latach okręt brał udział w kilku zadaniach bojowych, ale jego słaba konstrukcja sprawiała bardzo dużo problemów. Podczas jednego z wielu remontów w 1871 roku odkryto, że drewniana konstrukcja okrętu jest tak spróchniała, że Prinz Adalbert nie nadaje się do dalszej eksploatacji.
23 października 1871 roku okręt wycofano ze służby, a w latach 1875-1876 rozbrojono go. Z rejestru floty pancernik został skreślony 28 maja 1878 roku a następnie rozebrany w Wilhelmshaven.
Japoński los Stonewalla
Po drugiej stronie Atlantyku Stonewall znajdujący się w stoczni US Navy znalazł nowego właściciela. Była nim Japonia, a dokładnie Szogun Takugawa. Zakupił on pancernik w 1867 roku za sumę 40 000 dolarów (około 676 000 dolarów współcześnie). Zanim jednak okręt trafił do Japonii, minęło kilka miesięcy. Dopiero 24 kwietnia 1868 roku Stonewall wpłynął do Jokohamy. W międzyczasie doszło w Japonii do licznych perturbacji politycznych, w związku z czym okręt nie został przekazany nowemu właścicielowi. Ostatecznie w 1869 roku Stonewall trafił w ręce władz cesarskich. Nowy właściciel miał zamiar wykorzystać go do walki z flotą Szoguna, który, paradoksalnie, był odpowiedzialny za ściągnięcie okrętu do Japonii.
Stonewall otrzymał w Japonii nazwę Kōtetsu (jap. pancerny). W kolejnych latach pancernik wziął udział w kilku bitwach, sprawując się całkiem nieźle. W międzyczasie nieco go przezbrojono, montując na nim karabiny Gatlinga. W 1871 roku nazwę okrętu zmieniono na Azuma.
W służbie pozostawał on aż do 28 stycznia 1888 roku. Po wycofaniu z eksploatacji kadłub wykorzystywano przez kilka lat jako magazyn, a następnie rozebrano. Część opancerzenia przetopiono i wykorzystano w przemyśle. Podczas swojej służby w Japonii Kōtetsu wziął udział w kilku bitwach, w tym w starciach z innymi okrętami pancernymi. Ciężko powiedzieć, czy tak długa służba spowodowana była lepszą konstrukcją w porównaniu do bliźniaczego Prinz Adalberta (ex. Cheopsa) czy też brakiem innych okrętów wojennych w Japonii. W kolejnych latach Kraj Kwitnącej Wiśni zakupił sporo nowych okrętów wojennych w Europie, które znacząco różniły się od Kōtetsu. Mimo to okręt ten zajął ważne miejsce w historii Japońskiej floty.
Konstrukcja
Oba pancerniki – Stonewall i Prinz Adalbert były okrętami pancernymi o drewnianej konstrukcji, pokrytej płytami pancernymi. Ich konstrukcje nieznacznie się różniły, ale oba okręty posiadały taran, a ich uzbrojenie umieszczono w kazamecie na dziobie i wieży na rufie. Napęd stanowiły dwa silniki parowe oraz żagle.
Wielkość okrętów i wysokość burt sprawiała, że w przeciwieństwie do większości okrętów pancernych biorących udział w Wojnie Secesyjnej, mogły one pływać po otwartych wodach. Dowodem na to jest chociażby pokonanie o własnych siłach Atlantyku i Pacyfiku przez Stonewalla.
| CSS Stonewall/Kōtetsu | Prinz Adalbert | |
| Długość | 59 metrów | 57 metrów |
| Wyporność | 1358 ton | 1550 ton |
| Załoga | 135 marynarzy | 130 marynarzy |
| Napęd | 2 silniki parowe o mocy 1200 KM, dwie śruby | 2 silniki parowe o mocy 1200 KM, dwie śruby |
| Prędkość | 10,5 węzła | 9,5 węzła |
| Uzbrojenie | 1x armata Armstronga 279 mm i 2x armata Armstronga 127 mm (w 1871 roku: 1x armata Armstronga 279 mm, 1x armata Parrota 165 mm i prawdopodobnie 4 karabiny maszynowe Gatlinga) | 1x armata Kruppa kalibru 210 mm, 2x armata Kruppa kalibru 170 mm |
| Pancerz | Kadłub – 89-124 mm, kazamaty i wieża – 124 mm | Kadłub – do 127 mm, kazamaty i wieża – 114 mm |
Uzbrojenie okrętów było typowe jak na tamte lata. Armaty Armstronga, bądź Kruppa były jednymi z najlepszych na świecie. Sposób w jaki umieszczono je w obu okrętach był jednak dosyć nietypowy jak na te czasy. Przede wszystkim przednia armata umieszczona w kazamacie dysponowała dodatkowymi otworami strzelniczymi po bokach kazamaty. Dzięki systemowi szyn, mogła być obracana w jej wnętrzu , dzięki czemu miała większe pole ostrzału.
Trochę problematyczna jest kwestia wieży na rufie. W zależności od źródła na jakie się trafi, mówi się o wieży albo kazamacie. Nie ma też pewnych informacji o tym czy owa wieża była obracana, czy też była nieruchoma i posiadała kilka otworów strzelniczych, tak jak kazamata na dziobie. Ze względu na rozwój technologii wieżowej w tym okresie, jest bardzo prawdopodobne, że nie była to jednak typowa wieża.
W przypadku Stonewalla, przednia armata kalibru 279 mm, nie została wykorzystana aż do przejęcia przez Japończyków. Pancerz obu okrętów był dosyć wytrzymały, ale jego mocowanie do drewnianego kadłuba było słabej jakości. Osłabiało to poziom ochrony kadłuba, zwłaszcza, że drewniana konstrukcja okrętu nie należała do aż tak solidnych jak w przypadku drewnianych okrętów liniowych.
Kadłub okrętów w części podwodnej pokryto miedzią, aby ochronić go przed porostami. Niestety słabej jakości drewno użyte do budowy Prinz Adalberta szybko spróchniało. Nie było to nic dziwnego, ponieważ francuskie stocznie w tych czasach często miały problemy z jakością drewna.
Napęd okrętów składający się z maszyn parowych i żagli był standardem w tych czasach. Powodem były małe zapasy węgla i duża zawodność maszyn parowych. O ile w przypadku okrętów budowanych w Ameryce nie było to problemem, ponieważ działały one na wodach przybrzeżnych i w razie potrzeby mogły być holowane przez inne jednostki, tak w przypadku oceanicznego okrętu było ważne, aby zapewnić mu jak największa autonomiczność.
Okręt z gry komputerowej
Kōtetsu nie miał większego wpływu na historię rozwoju okrętów wojennych, a jego konstrukcja nie była wyjątkowo udana. Połączenie tak wielu pomysłów sprawiło, że okręt był dosłownie do wszystkie i do niczego. Brak udziału w Wojnie Secesyjnej sprawił, że mało kto pamiętał o istnieniu Stonewalla.
Okręt pozostałby w pamięci jedynie historyków i pasjonatów, gdyby nie… gra komputerowa. A dokładnie gdyby nie Shogun Total War 2. Twórcy gry wydając dodatek do niej – Fall of the Samurai, przenieśli rozgrywkę w okres, w którym Stonewall trafił do Japonii. Nie mogło więc zabraknąć tak ważnego dla Japonii okrętu w grze. Obok USS Roanoke również umieszczonego w grze, ex. konfederacki pancernik stał się jedną z ważniejszych jednostek. Jak widać, gry komputerowe mogą pomóc w nauce historii.