Radzieckie lotniskowce typu Kijew

Rola jaką lotniskowce odegrały w trakcie II wojny światowej sprawiła, że w latach 60. nawet radziecka flota postanowiła wprowadzić do eksploatacji tego typu jednostki. Ze względu na brak doświadczenia, pierwsze konstrukcje miały niewiele wspólnego z typowymi lotniskowcami. Dopiero na przełomie lat 80. i 90. zbudowano pierwsze prawdziwe lotniskowce – były to okręty typu Kijew.

Geneza – krążowniki śmigłowcowe typu Moskwa

Radziecka flota, w przeciwieństwie do amerykańskiej i brytyjskiej zainteresowała się lotniskowcami dopiero po II wojnie światowej, przy czym na budowę pierwszych jednostek tej klasy zdecydowano się w latach 60. Główną przeszkodą, stojącą na drodze do powstania tego typu okrętów nie były jednak problemy techniczne, a niechęć władz, zwłaszcza Nikity Chruszczowa do okrętów nawodnych.

Jedynym sposobem na przezwyciężenie tej niechęci było zaprojektowanie okrętu łączącego w sobie lotniskowiec z krążownikiem rakietowym i okrętem przystosowanym do zwalczania okrętów podwodnych. Tak powstał pomysł zbudowania tzw. krążowników śmigłowcowych typu Moskwa.

Oficjalne zamówienie na 3 okręty typu Moskwa złożono w 1959 roku. Prace zlecono stoczni Floty Czarnomorskiej w Nikołajewie na Ukrainie. Stępkę pod pierwszy okręt nazwany Moskwa położono 15 grudnia 1962 roku. W 1965 roku rozpoczęto budowę drugiego okrętu o nazwie Leningrad, a w 1967 zamierzano rozpocząć prace nad trzecim okrętem.

Krążowniki typu Moskwa miały wyporność 17 000 ton i 196 m długości. Napęd stanowiły dwie turbiny parowe o mocy 100 000 KM, zapewniające prędkość 31 węzłów i zasięg 26 000 km przy prędkości 12 węzłów. Uzbrojenie dostosowano do roli, jaką miały pełnić okręty, czyli zwalczania okrętów podwodnych. Składało się ono z dwóch wyrzutni rakiet woda-powietrze SA-N-3 Goblet, dwóch podwójnych armat kalibru 57 mm, wyrzutni pocisków do zwalczania okrętów podwodnych typu SUW-N-1, dwóch wyrzutni rakiet typi RBU-6000 ASW, 10 wyrzutni torped kalibru 533 mm i 18 śmigłowców typu Kamow Ka-25. Załoga liczyła 850 marynarzy.

Ostatecznie do eksploatacji weszły dwie jednostki, które wykorzystywano do połowy lat 90.. Ich eksploatacja wykazała wiele wad projektowych, spowodowanych przede wszystkim brakiem doświadczenia w budowie okrętów tego typu. Przede wszystkim problemem była stabilność okrętów w trakcie rejsów po wzburzonym morzu.

Mimo to Moskwa i Leningrad pozwoliły na zdobycie doświadczenia, potrzebnego do budowy pełnowartościowych lotniskowców.

Lotniskowce typu Kijew

Krążowniki śmigłowcowe typu Moskwa od samego początku uznawane były za jednostki przejściowe. Krótko po zwodowaniu pierwszego z nich, dowództwo radzieckiej floty złożyło zamówienie na nowe okręty, klasyfikowane początkowo jako krążowniki lotnicze. Okręty miały być większe i bardziej podobne do lotniskowców, ale dalej wyposażone w silne uzbrojenie rakietowe.

Ostatecznie 30 kwietnia 1970 roku zatwierdzono projekt nowych okrętów nazwany jako typ Kijew. Zakładał on budowę dużych okrętów o konstrukcji zbliżonej do lotniskowców, z pokładem startowym na lewej burcie, natomiast na dziobie w przeciwieństwie do amerykańskich lotniskowców, gdzie znajdował się również pokład startowy, Rosjanie umieścili liczne wyrzutnie rakiet woda-woda i woda-powietrze. Początkowo zamówiono dwa okręty, później podjęto jednak decyzję o budowie dwóch kolejnych, nieco zmodernizowanych jednostek.

Okręty typu Kijew miały ponad 40 000 ton wyporności i 273 m długości. Napęd stanowiły cztery turbiny parowe o mocy 180 000 KM, zapewniające prędkość 30,7 węzła i zasięg 12 800 km przy prędkości 18 węzłów. Uzbrojenie składało się z czterech podwójnych wyrzutni pocisków przeciwokrętowych P-500 Bazalt (łącznie 16 pocisków), dwóch podwójnych wyrzutni rakiet woda-powietrze typu W-611, dwóch podwójnych wyrzutni pocisków przeciwlotniczych typu Osa-M, 4 dział AK-726 kalibru 76,2 mm zamontowanych w dwóch wieżach, 8 działek przeciwlotniczych AK-630 kalibru 30 mm i 10 wyrzutni torped kalibru 533 mm.

Grupa lotnicza mogła składać się początkowo z 22 samolotów i śmigłowców, a po modernizacji z 36 maszyn. Wykorzystywano samoloty pionowego startu i lądowania Jak-38 oraz śmigłowce Ka-25 i Ka-27. Załoga liczyła ponad 1500 marynarzy.

Podobnie jak okręty typu Moskwa, również lotniskowce typu Kijew budowano w Nikołajewie, ponieważ stocznia nie tylko posiadała doświadczenie ale również odpowiednio dużą pochylnię. Stępkę pod pierwszy okręt – Kijew, położono 21 lipca 1970 roku, wodowanie miało miejsce 26 grudnia 1972 roku a do służby okręt wszedł 28 grudnia 1975 roku. Pierwsze lądowanie samolotu na pokładzie Kijewa miało miejsce 18 maja 1975 roku.

Stępkę pod drugi okręt serii, Minsk położono 28 grudnia 1972 roku. Wodowanie miało miejsce 30 września 1975 roku a do służby okręt wszedł 27 września 1978 roku. Budowę trzeciego okrętu, Noworossijsk, rozpoczęto 30 września 1975 roku, wodowanie miało miejsce 26 grudnia 1978 roku a do służby okręt wszedł 14 sierpnia 1982 roku.

26 grudnia 1978 roku położono stępkę pod czwarty okręt, nazywano początkowo Baku, a później Admirał Gorszkow. Wodowanie jednostki miało miejsce 17 kwietnia 1982 roku, a do służby weszła 11 grudnia 1987 roku. Okręt różnił się od pozostałych jednostek typu Kijew nowocześniejszym uzbrojeniem i nieco większymi wymiarami.

Eksploatacja – Kijew, Minsk i Noworossijsk

Lotniskowce typu Kijew wykorzystywano bardzo intensywnie przez cały, dosyć krótki okres służby. Okręty spisywały się bardzo dobrze, ale ich piętą achillesową były samoloty typu Jak-38, dysponujące bardzo małym zasięgiem i fatalnym uzbrojeniem. W ostatnich latach eksploatacji lotniskowców, maszyny te były stopniowo wycofywane, a na ich miejsce wprowadzano śmigłowce.

Pod koniec lat 80. Kijew, Minsk i Noworossijsk były bardzo intensywnie wykorzystywane w trakcie patroli na Pacyfiku. Służba w tym rejonie odbiła się bardzo negatywnie na ich stanie technicznym. Według planów wszystkie lotniskowce miały przejść remonty i modernizacje na początku lat 90., ale plany te pokrzyżował rozpad ZSRR. Ostatecznie 30 czerwca 1993 roku podjęto decyzję o wycofaniu z eksploatacji wszystkich trzech lotniskowców.

Podczas swojej służby, Kijew przebył 387 610 km a z jego pokładu wykonano 4258 startów samolotów i 9154 śmigłowców. Z pokładu Minska wykonano 2390 startów samolotów i 3166 startów śmigłowców, natomiast z pokładu Noworossijska wykonano około 1600 startów samolotów i 2300 startów śmigłowców.

Nie był to koniec historii pierwszych radzieckich lotniskowców. 20 maja 2000 roku rozbrojony Kijew został sprzedany Chinom, a następnie po przeholowaniu do Szanghaju przebudowany na… atrakcję turystyczną i hotel. Zacumowano go w Binhai w Tianijin w północno-wschodnich Chinach.

Podobny los spotkał drugi lotniskowiec – Minsk. W 1998 roku sprzedano go Chinom i przekształcono w muzeum. Niestety w 2006 roku właściciel okrętu zbankrutował a stary lotniskowiec wystawiono na sprzedaż. W 2013 roku jednostkę kupiła inna firma, która w kwietniu 2016 roku rozpoczęła jego modernizację, ale prace wkrótce stanęły.  Od tego czasu okręt niszczeje i nie wiadomo jaki czeka go los.

Noworossijsk po wycofaniu ze służby został rozbrojony i czekał na dalszy los. W 1995 roku doszło na jego pokładzie do pożaru, który doprowadził do dużych zniszczeń. Ze względu na duży koszt remontu, podjęto decyzję o sprzedaży lotniskowca na złom. W 1997 roku okręt został pocięty na żyletki w Pohang w Korei Południowej.

Eksploatacja – Admirał Goroszkow

Admirał Goroszkow wszedł do służby w 1987 roku, więc jako najmłodszy okręt, teoretycznie mógł pozostać w służbie znacznie dłużej. Tak się jednak nie stało, ponieważ z powodów finansowych na początku lat 90. zaniedbano konserwację okrętu, przez co jego stan w 1995 roku był już fatalny. Podjęto wówczas decyzję o przeniesieniu go do rezerwy z zamiarem wyremontowania w przyszłości, gdy pojawiłyby się odpowiednie środki finansowe.

W 1996 roku okrętem zainteresowały się Indie. Po długich negocjacjach, 20 stycznia 2004 roku oficjalnie Indie przejęły za darmo pozbawiony wyposażenia okręt, ale miały pokryć koszty jego przebudowy i modernizacji. Koszt prac wyniósł ostatecznie 2,35 mld dolarów. 19 kwietnia 2012 roku zakończono podstawowe prace, a 16 listopada 2013 roku rozpoczęto próby okrętu. Do służby lotniskowiec wszedł 14 czerwca 2014 roku i otrzymał nazwę INS Vikramaditya.

Zakres zmian wprowadzonych na lotniskowcu w porównaniu do pierwotnej konfiguracji był bardzo duży. Okręt zyskał tradycyjny układ, typowy dla zachodnich lotniskowców, z pokładem startowym od dziobu do rufy oraz dodatkowym pokładem operacyjnym wysuniętym na lewej burcie.

W efekcie przybudowy wyporność wzrosła do 45 400 ton a długość do 283 m. Zmodernizowano silniki oraz wymieniono całe wyposażenie wewnętrzne. Wraz z dodaniem pokładu startowego na dziobie, usunięto większość uzbrojenia, pozostawiające jedynie 4 działka kalibru 30 mm typu AK-630 CIWS oraz dodając wyrzutnie rakiet typu Barak 1 Barak 8, służące do zwalczania samolotów i jednostek pływających. Grupa lotnicza składa się z 26 samolotów MiG-29K i 10 śmigłowców Ka-31 oraz Ka-28. Załoga okrętu liczy 1610 oficerów i marynarzy, a autonomiczność 45 dni.

INS Vikramaditya przez pewien czas był jedynym lotniskowcem Indyjskiej Marynarki Wojennej, ale w 2022 roku do służby wszedł nowy lotniskowiec INS Vikrant zbudowany od podstaw Indiach. Oba lotniskowce regularnie biorą udział w patrolach i manewrach, a także są częstymi gośćmi w zagranicznych portach.

Radzieckie lotniskowce

Pierwsze radzieckie lotniskowce znacząco różniły się od podobnych okrętów z USA lub Francji. Podczas ich budowy starano się zachować jak największe uzbrojenie do zwalczania okrętów, nawet kosztem grupy lotniczej. W związku z tym możliwości bojowe okrętów były raczej średnie, ponieważ przenoszona grupa lotnicza była za słaba do prowadzenia skutecznych operacji, a uzbrojenie rakietowe ustępowało krążownikom i niszczycielom.

Dopiero pod koniec lat 80. w ZSRR zaczęto prace nad zupełnie nowymi lotniskowcami, które dzięki swojej konstrukcji były już typowymi przedstawicielami swojej klasy. Dwa okręty typu Kuzniecow weszły do służby w 1990 roku i pozostają w eksploatacji. Jeden w Flocie Rosyjskiej, drugi w Chińskiej.