Wraz z rozpoczęciem ery kosmicznej, w ZSRR zaczęto wprowadzać do służby specjalne okręty komunikacyjne, wykorzystywane do utrzymywania łączności oraz prowadzenia pomiarów i analiz trajektorii lotów wszystkich radzieckich statków kosmicznych (załogowych i bezzałogowych) jak i rakiet balistycznych. Zbudowano kilkadziesiąt różnych okrętów tego typu, które wykorzystywano do lat 90. Obecnie w służbie pozostały pojedyncze jednostki dawnej „radzieckiej floty kosmicznej”.
Geneza
W latach 50. pomiędzy Związkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi rozpoczął się tzw. wyścig kosmiczny. Rywalizacja, której celem było zdobycie palmy pierwszeństwa w podboju kosmosu sprawiła, że znaczna część przemysłu oraz ośrodków naukowych w obu krajach została zaangażowana w rozwój satelitów, statków kosmicznych, systemów łączności oraz wszelkich technologii potrzebnych do ich budowy.
O ile Stany Zjednoczone dzięki licznym sojusznikom rozsianym na całym świecie, mogły rozmieszczać swoje stacje nasłuchowe i badawcze, potrzebne do zarówno analizowania lotów jak i po prostu utrzymywania łączności w różnych częściach świata, tak ZSRR nie miał takiej swobody. Przez swoje położenie geograficzne, Rosjanie nie byli w stanie rozmieszczać stacji nasłuchowych, radarowych czy też komunikacyjnych w innych częściach świata. Aby rozwiązać ten problem, Siergiej P. Korolew, główny projekt radzieckich rakiet w latach 50. zaproponował stworzenie floty okrętów kompleksu pomiarowego (KIK), które zastąpiłyby naziemne stacje badawczo-komunikacyjne. Okręty te miały przebywać w morzu nawet przez kilka miesięcy, podczas trwania misji i zapewniać całą potrzebną łączność, a także zbierać dane z lotów.
Pomysł zyskał poparcie władz i w 1958 roku zaczęto go wcielać w życie. Początkowo do roli okrętów komunikacyjnych wykorzystywano przebudowane statki handlowe (głównie masowce budowane w Polsce oraz NRD). W ramach przebudowy otrzymywały one całe potrzebne wyposażenie komunikacyjne, jednak efekt końcowy był daleki od oczekiwań. Nowe okręty zwykle były za małe, aby pomieścić całe potrzebne wyposażenie, oraz nie były przystosowane do aż tak długich rejsów.
Na przełomie lat 60. i 70. władze ZSRR podjęły decyzję o zbudowaniu dedykowanych statków komunikacyjnych, dostosowanych do wszystkich planowanych dla nich zadań. Okręty miały być w pierwszej kolejności wykorzystywane do zbierania informacji z prób nowych pocisków balistycznych, rakiet, oraz prowadzenia łączności z umieszczanymi na orbitach satelitami i stacjami kosmicznymi.
Okręt projektu 1909 Feniks – Kosmonauta Jurij Gagarin
Najbardziej znanym i największym radzieckim okrętem komunikacyjnym był Kosmonauta Jurij Gagarin.Budowę okrętu rozpoczęto w marcu 1969 roku, a wodowanie miało miejsce w październiku tego samego roku w stoczni Bałtyckiej w Leningradzie. Do służby okręt wszedł jednak dopiero 14 lipca 1971 roku.
Okręt miał 231 m długości i wyporność 45 000 ton. Napęd stanowiły dwie turbiny parowe o mocy 19 000 KM, zapewniające prędkość 18 węzłów i zasięg około 44 500 km. Autonomiczność jednostki wynosiła 130 dni, a załoga liczyła około 340 oficerów, marynarzy i pracowników naukowych.
Kosmonauta Jurij Gagarin był flagowym okrętem Radzieckiej Floty Komunikacyjnej. Wyposażono go w cztery anteny paraboliczne o średnicy 12 i 25 m (po dwie) ważące odpowiednio 180 i 240 ton. Ze względu na masę kompleksu i jego wysokość, okręt wyposażono w system pozycjonowania, a w trakcie rejsu anteny ustawiano pionowo, ponieważ w położeniu roboczym mogły zachowywać się jak żagle i dosłownie „łapać wiatr”. Oprócz wspomnianych anten parabolicznych na okręcie umieszczono 75 innych anten.
Wyposażenie elektroniczne było bardzo bogate i składało się zarówno z systemów łączności jak i licznych systemów odpowiedzialnych za analizę położenia statku, które zsynchronizowano z antenami, aby maksymalnie zwiększyć dokładność obliczeń.
Dzięki znacznym rozmiarom, Kosmonauta Jurij Gagarin został wyposażony w 86 laboratoriów 210 jedno- i dwuosobowych kajut z 355 kojami, dwa solony wypoczynkowe, bibliotekę z czytelnią, salę kinowo-wykładową z 250 miejscami, siłownię z basenem i dwa odkryte baseny. ponadto załoga mogła korzystać z mesy z 60 miejscami, dwóch stołówek po 100 miejsc, dwóch sal restauracyjnych na 100 miejsc, bufetu i piekarni. Blok medyczny składał się z sali operacyjnej, szpitala, ambulatorium oraz gabinetów rentgenowskiego, fizjoterapeutycznego i stomatologicznego.
Okręt był aktywnie wykorzystywany przy wszystkich radzieckich misjach kosmicznych do początku lat 90.. Niestety wraz z upadkiem Związku Radzieckiego odstawiono go w porcie Jużnyj na Ukrainie, gdzie pozostał do 1996 roku. Pozbawiony ochrony okręt został rozkradziony i nie przedstawiał żadnej wartości, przez co sprzedano go na złom. Rozbiórkę przeprowadzono w stoczni złomowej w Alang.
Okręty projektu 1914 i 1914.1 Marszałek – Marszałek Niedielin i Marszałek Kryłow
Pierwszymi, dedykowanymi, radzieckimi okrętami kompleksu pomiarowego były Marszałek Niedielin i Marszałek Kryłow. Stępkę pod pierwszy z nich położono 19 listopada 1977 roku, wodowanie nastąpiło 20 października 1981 roku, a do służby okręt wszedł 30 grudnia 1983 roku. Stępkę pod drugi okręt, nieznacznie różniący się od pierwszego położono 24 lipca 1982 roku, wodowanie miało miejsce 24 lipca 1987 roku, a do służby okręt wszedł 23 lutego 1990 roku.
Oba okręty miały 211 m długości i wyporność około 24 000 ton. Napęd stanowiły silniki DG3A-6U o mocy 15 000 KM, zapewniające prędkość 22 węzłów. Autonomiczność okrętów wynosiła 120 dni, a załoga liczyła 396 oficerów, marynarzy i pracowników naukowych. Z racji tego, że okręty te miały znaczenie militarne, wyposażono je w uzbrojenie w postaci wyrzutni pocisków przeciwlotniczych Stireła-2M.
Okręty otrzymały bogate wyposażenie dodatkowe, które miało ułatwiać załodze długą służbę na morzu (sale kinowe, pomieszczenia socjalne, baseny itp.). Podstawowym wyposażeniem były jednak systemy elektroniczne, takie jak: (w nawiasie dane dla Marszałka Kryłowa jeśli wyposażenie było inne) system pomiarowy 14B134, radar wykrywania powietrznych i nawodnych celów MR-320 Topaz (MR-755 Fregata-MA), radar obserwacji hydrometeosond Meteorit (brak), radar nawigacyjny MR-212/201 Wajgacz-U i Wołga, radar systemu kierowania ogniem artyleryjskim MR-123 Wympieł-A, system nawigacyjny Andromeda-1914, system sond GAK MGK-335S Platina-S, OGAS MG-349 Roś, OGAS MG-7 Bransoletka, system łączności Tajfun-2 oraz środki pomiaru trajektorii i telemetryczne Zefir-A, Zefir-T, Kunica, Djatiel i Zodiak.
Służba Marszałka Niedelina była dosyć krótka, ponieważ wraz z upadkiem ZSRR okręt trafił do Władywostoku, gdzie pozostał aż do 1998 roku, kiedy to podjęto decyzję o jego złomowaniu w stoczni Alang w Indiach. Zanim okręt poszedł na żyletki, znaczna część jego wyposażenia została zdemontowana lub rozkradziona, ponieważ podczas pobytu w porcie okręt pozostawiono własnemu losowi bez nadzoru.
Marszałek Kryłow miał więcej szczęścia. Chociaż okręt wszedł do służby tuż przed rozpadem ZSRR, pozostawiono go w służbie. W 2012 roku okręt przeszedł remont, dzięki któremu będzie dalej eksploatowany.
Atomowy okręt rozpoznania elektronicznego projektu 1941 – SSW-33 Ural
Chociaż Kosmonauta Jurij Gagarin był największym radzieckim okrętem komunikacyjnym, jedną z najbardziej wyjątkowych jednostek był SSW-33 Ural. W przeciwieństwie do pozostałych okrętów, zaprojektowano go jako okręt wczesnego ostrzegania przed atakiem nuklearnym. Zakładano, że operujący na morzu okręt będzie zapewniał informacje o nadlatujących pociskach balistycznych.
Decyzję o budowie okrętu podjęto w 1977 roku, a projekt zatwierdzono w 1979 roku. Kadłub SSW-33 o długości 265 m był wzorowany na atomowych krążownikach rakietowych typu Kirow, podobnie jak napęd składający się z dwóch reaktorów atomowych OK-900B, które zasilały turbiny parowe o mocy 23 000 KM. Prędkość wynosiła około 21,5 węzła, a autonomiczność 180 dni (przy praktycznie nieograniczonym zasięgu). Załoga okrętu liczyła 923 oficerów i marynarzy.
Jak przystało na okręt wojenny, SSW-33 Ural dysponował uzbrojeniem obronnym w postaci dwóch armat AU AK-176 kalibru 76 mm, czterech działek systemu AK0630 (CIWS) kalibru 30 mm, czterech poczwórnych wyrzutni pocisków przeciwlotniczych Igła i systemu obrony przeciwdywersyjnej Deszcz. Wyposażenie radiotechniczne składało się z elektronicznej stacji radiolokacyjnej wykrywania celów powietrznych Fregata-MA, dwóch radarów kierowania ogniem MR-123 Wympiel, trzech radarów nawigacyjnych MR-212/201 Wyczegda-U, podkilowego sonaru MGK-335MS Platina-MS, podwodnego sonaru MG-747 Amulet raz systemów nawigacyjnych Andromeda-1941 i kompleksu łącnzości satelitarnej Krystal-BK i Tajfun-2S. Ponadto SSW-33 mógł zabrać na pokład śmigłowiec Ka-27 lub Ka-32.
Załoga okrętu podobnie jak w przypadku pozostałych okrętów komunikacyjnych i łączności otrzymała liczne udogodnienia ułatwiające długą służbę. Okręt posiadał 200 kabin i 34 szesnastoosobowe kubryki, salon, stołówkę, bufet, salę kinową, salon relaksu, palarnię, bibliotekę, kompleks sportowy z basenem i sauną, łaźnię, salę, treningową, fryzjera i centrum telewizyjne, a także rozbudowany kompleks medyczny.
Oficjalnie stępkę pod SSW-33 Ural położono 25 czerwca 1981 roku a wodowanie miało miejsce 17 maja 1983 roku. Przez kolejnych 6 lat okręt prowadził próby i dopiero 6 stycznia 1989 roku wszedł do służby, która trwała do maja 1990 roku (wygaszono wówczas reaktory, ale okręt oficjalnie pozostawał w służbie i był obsadzony załogą). W tym czasie Ural pokonał dystans 51 975 km, a jego reaktory przepracowały 2178 godzin.
Niestety w połowie 1991 roku na znajdującym się w porcie okręcie wybuchł pożar w rufowej maszynowni. Chociaż udało się go ugasić, maszynownia została całkowicie zniszczona. Rok później wybuchł pożar w dziobowej maszynowni, która również uległa zniszczeniu. W takim stanie, bez kapitalnego remontu okręt nie mógł być dalej eksploatowany. W związku z tym obsadzono go szczątkową załogą i pozostawiono w porcie. Rozważano przekształcenie go w elektrownię lub pływające koszary, jednak ostatecznie 20 lutego 2002 roku wycofano go ze służby.
W 2008 roku SSW-33 został sprzedany prywatnej firmie Zwiezda, która miała go zutylizować. Po usunięciu paliwa z reaktorów, w 2009 roku prace przerwano i wznowiono je dopiero w 2012 roku. Przez kolejne lata olbrzymi okręt był sporym problemem, ponieważ z racji rozmiarów nie dało się go przenieść na ląd, aby przeprowadzić rozbiórkę. Również transport do stoczni złomowej poza Rosją był niemożliwy. Dopiero w 2016 roku wznowiono prace rozbiórkowe, które zakończono pod koniec 2018 roku.
Pozostałe, wybrane radzieckie okręty komunikacyjne
Pod radziecką banderą pływało kilkadziesiąt różnych okrętów komunikacyjnych, z których część była przebudowanymi jednostkami cywilnymi, a część dedykowanymi okrętami. Większość jednostek pozostawała w służbie do lat 90. a w połowie dekady zostały zezłomowane. Poniżej opisane zostały tylko wybrane okręty komunikacyjne, które nie odegrały aż tak znaczącej roli jak opisane wcześniej jednostki.
Kosmonauta Władimir Komarow
Zbudowany w 1966 roku jako masowiec Gieniczewsk, po wykonaniu jednego rejsu na Kubę został wysłany do Leningradu, gdzie przebudowano go na okręt komunikacyjny i nazwany Kosmonauta Władimir Komarow. Jednostka miała zastąpić mniejsze statki komunikacyjne, które ze względu na swoje niewielkie rozmiary nie miały miejsca na odpowiednie wyposażenie elektroniczne.
Kosmonauta Władimir Komarow miał 155 m długości i wyporność 17 850 ton. Napęd stanowił silnik diesla 7 DKRN 74/160 o mocy 9000 KM, zapewniające prędkość 14,7 węzła i zasięg 29 000 km. Załoga liczyła 239 oficerów, marynarzy i pracowników naukowych. Okręt wyposażono w 43 laboratoria obsługujące 40 anten różnych typów.
Przebudowę zakończono 1 sierpnia 1967 roku. Do maja 1989 roku okręt uczestniczył w 27 ekspedycjach trwających od miesiąca do nawet jedenastu miesięcy. W tym czasie Kosmonauta Władimir Komarow pokonał dystans 1 126 540 km. W 1991 roku jednostka znalazła się na terytorium Ukrainy, w Odessie. Sprzedano go następnie firmie Ekos-Konwersja, która przebudowała go na… statek transportowy do przewozu samochodów. Ostatecznie 3 listopada 1994 roku po wycofaniu go z eksploatacji rozpoczęto złomowanie w Alang.
Akademik Siergiej Korolow
Budowę okrętu rozpoczęto w 1968 roku, wodowanie miało miejsce w 1970 roku, a do służby okręt wszedł 26 grudnia 1970 roku. Pierwszy rejs ekspedycyjny rozpoczął się 18 marca 1971 roku. Do 1990 roku jednostka wykonała 20 takich rejsów, trwających od trzech do dziewięciu miesięcy.
Okręt miał 182 m długości i 21 460 ton wyporności. Napęd stanowił silnik diesla 8DKRN 74/160-2 o mocy 12 000 KM, zapewniający prędkość 17,5 węzła i zasięg 36 210 km. Autonomiczność jednostki wynosiła 120 dni, a załoga liczyła 300 oficerów, marynarzy i pracowników naukowych. Okręt wyposażono w 79 laboratoriów.
Po upadku ZSRR okręt znalazł się na Ukrainie. W 1993 roku wykorzystano go do kilku rejsów na Kubę i Teneryfę, a następnie odstawiono do portu. W 1996 roku podjęto decyzję o jego złomowaniu w stoczni Alang w Indiach.
Kosmonauta Wiktor Pacajew
Zwodowano go 1 lutego 1968 roku. Do 1994 roku okręt wziął udział w 14 ekspedycjach. Wykorzystywano go do 2001 roku, po czym do 2014 roku używano go jako stacjonarne centrum łączności w Kaliningradzie. W lipcu 2016 roku przekształcono go w Muzeum.
Okręt ma 123 m długości i wyporność 9180 ton. Napęd stanowi silnik diesla 9DKN 50.110 o mocy 5200 KM, zapewniający prędkość 15,6 węzła i zasięg 25 750 km. Załoga liczyła 137 oficerów, marynarzy i pracowników naukowych.
