Zbudowane w latach 1909-1921 trzy hiszpańskie pancerniki typu España – España, Alfonso XIII i Jaime I były jedynymi hiszpańskimi dreadnoughtami. Ze względu na problemy ekonomiczne, okręty zaprojektowano wyjątkowo oszczędnie, tym samym były to najmniejsze dreadnoughty jakie zbudowano. Ich kariera nie była zbyt udana.
Geneza
W wyniku wojny amerykańsko-hiszpańskiej, hiszpańska flota została praktycznie unicestwiona. Poniesione w 1898 roku straty były trudne do uzupełnienia, ponieważ wraz z utratą kolonii, hiszpańska gospodarka zaczęła podupadać. Kolejnym problemem była niestabilna sytuacja polityczna i słabość rządu w Madrycie, który nie miał pomysłu na odbudowę potencjału floty.
Pierwsze konkretne działania, mające na celu odbudowę wyniszczonej floty podjęto w 1903 roku. Przedstawiony wówczas plan modernizacji floty zakładał zbudowanie 7 pancerników o wyporności 15 000 ton, 3 krążowników o wyporności 10 000 ton oraz licznych mniejszych jednostek. Koszt realizacji tego planu był jednak niemożliwy do udźwignięcia dla hiszpańskiej gospodarki. W 1905 roku przedstawiono kolejny plan, zakładający budowę ośmiu pancerników o wyporności 14 000 ton oraz licznych mniejszych jednostek, w tym torpedowców i okrętów podwodnych. Również i ta koncepcja upadła z powodów finansowych.
Dopiero w 1907 roku, po zmianie władzy i objęciu teki premiera przez Antonio Maura udało się stworzyć koncepcję odbudowy floty, która miała szansę powodzenia. Nowy plan zakładał budowę trzech pancerników o wyporności 15 000 ton oraz kilkunastu niszczycieli, torpedowców i innych mniejszych jednostek. Oficjalnie plan zatwierdzono 7 stycznia 1908 roku.
Paradoksalnie, przedłużające się prace nad koncepcją modernizacji floty pozwoliły Hiszpanom przeczekać okres gwałtownego rozwoju technologicznego flot z początku XX wieku (zwłaszcza związanego z skutkami Bitwy pod Cuszimą i pojawieniem się HMS Dreadnoughta). Tym samym nowe pancerniki mogły powstać według aktualnych założeń technologicznych.
Kontraktem na budowę pancerników zainteresowały się cztery stocznie i konsorcja – włoska Gio. Ansaldo & C., francuska Schneider-Creusot, hiszpańska Sociedad Española de Construcción Naval (SECN) oraz konsorcjum stworzone przez grupę hiszpańskich przemysłowców, wspieranych przez Palmers Shipbuilding and Iron Company i William Beardmore and Company.
Powstało kilka koncepcji rozmieszczenia uzbrojenia okrętów. Ostatecznie wybrano plany będące połączeniem koncepcji stoczni Gio. Ansaldo & C. i SECN. Zakładała ona, że pancerniki uzbrojone będą w osiem dział kalibru 305 mm umieszczonych w czterech wieżach, po dwie na dziobie i na rufie, przy czym wewnętrzne wieże znajdowały się po przekątnej, z boku kadłuba. Układ taki teoretycznie zapewniał szeroki kąt ostrzału, ale w praktyce, zewnętrzne wieże blokowały pole ostrzału wewnętrznym wieżom. Oficjalnie budowę nowych pancerników zlecono 14 kwietnia 1909 roku.
Pancerniki typu España
Budowę okrętów zlecono stoczni Sociedad Española de Construcción Naval w El Ferrol. Stepkę pod pierwszy okręt – España, położono 6 grudnia 1909 roku, wodowanie miało miejsce 5 lutego 1912 roku, a do służby okręt wszedł 23 października 1913 roku. Stępkę pod drugi z pancerników – Alfonso XIII, położono 23 lutego 1910 roku, wodowanie miało miejsce 7 maja 1913 roku, a do służby okręt wszedł 16 sierpnia 1915 roku. Prace nad trzecim okrętem, Jaime I rozpoczęto 5 lutego 1912 roku, wodowanie miało miejsce 21 września 1914 roku, ale do służby okręt wszedł dopiero 20 grudnia 1921 roku.
O ile budowa pierwszego z pancerników przebiegała sprawnie, prace nad kolejnymi okrętami były spowolnione z powodu wybuchu I wojny światowej. Winnym opóźnienia była brytyjska firma Armstrong Whitworth, odpowiedzialna za dostarczenie dział artylerii głównej.
Pancerniki typu España miały 140 m długości i wyporność 15 700 ton. Niewielka długość kadłuba podyktowana była wielkością suchych doków w Hiszpanii. Władze nie dysponowały bowiem funduszami na rozbudowę infrastruktury, przez co pancerniki musiały być dostosowane do istniejących już doków. Napęd okrętów stanowiły ctery turbiny parowe Parsonsa o mocy 15 500 KM, zapewniające prędkość maksymalną 19,5 węzła (w trakcie prób udało się osiągnąć prędkość 20 węzłów) oraz zasięg 9300 km przy prędkości 10 węzłów.
Z przyczyn finansowych, opancerzenie okrętów ograniczono tak, aby utrzymać wyporność około 15 000 ton. Tym samym pancerz burtowy miał grubość zaledwie 203 mm w pasie burtowym i 102 mm w pozostałych miejscach. Pancerz kazamat miał 152 mm grubości, a wieże i mostek chronione były pancerzem o grubości 254 mm. Opancerzenie wykonano z stali Kruppa.
Uzbrojenie pancerników składało się z ośmiu armat kalibru 305 mm umieszczonych po dwie w czterech wieżach, oraz 20 dział kalibru 102 mm w kazamatach i kilku lżejszych działek i karabinów maszynowych wykorzystywanych jako obrona przeciwlotnicza. Załogę okrętów stanowiło 854 oficerów i marynarzy.
Eksploatacja
Tylko pancernik España ukończono przed wybuchem I wojny światowej. Z racji tego, że Hiszpania pozostała neutralna, okręt brał udział jedynie w regularnych patrolach i treningach. Po wojnie wszystkie trzy pancerniki uczestniczyły w inwazji na Republikę Rifu w północnej Afryce, gdzie wspierały operacje lądowe. 26 sierpnia 1923 roku pancernik España wpadł na skały w pobliżu miasta Melilla. Mimo podjętych prób uwolnienia okrętu, pancernik ostatecznie przełamał się i zatonął.
Pozostałe pancerniki kontynuowały służbę, jednak coraz częściej pojawiały się propozycje modernizacji obu okrętów, które w latach 30. prezentowały już niewielkie możliwości bojowe. Ostatecznie żadnej modernizacji nie przeprowadzono, głównie z powodów finansowych. W kwietniu 1931 roku, w związku z zmianami politycznymi w kraju, zmienioną nazwę pancernika Alfonso XIII na España.
Wraz z wybuchem wojny domowej w Hiszpanii, pozostające w służbie pancerniki znalazły się po przeciwnych stronach konfliktu. España została przejęta przez nacjonalistów generała Franco, natomiast Jaime I pływał pod banderą republikanów. Okręty nie stoczyły ze sobą żadnego pojedynku, ale w toku działań wojennych brały czynny udział w ostrzeliwaniu oddziałów walczących na lądzie. 30 kwietnia 1937 roku pancernik España wpadł jednak na minę (notabene położoną przez nacjonalistów) i zatonął – śmierć poniosło pięciu marynarzy.
Pancernik Jaime I przetrwał nieco dłużej, ponieważ 21 maja 1937 roku został zaatakowany przez nacjonalistyczne lotnictwo i nieznacznie uszkodzony. Naprawy miały zostać usunięte w suchym doku w Kartagenie, jednak 17 czerwca doszło do eksplozji wywnętrz okrętu, która doprowadziła do jego zniszczenia. Przyczyny eksplozji nie są znane, jednak nie wykluczone, że był to akt sabotażu. Okręt został oficjalnie skreślony z listy floty dopiero 3 lipca 1939 roku, a w 1941 roku zezłomowano go.
O ile same pancerniki zakończyły swój żywot w 1937 roku, ich artyleria główna została w większości odzyskana i wykorzystana do budowy stanowisk artylerii nadbrzeżnej. Działa wykorzystywano do lat 80. i 90. Do naszych czasów przetrwała jedna z baterii niedaleko miejscowości Tarifa (składająca się z wieży dziobowej pancernika Jaime I). Pozostałe działa wykorzystywano pojedynczo w innych rejonach Hiszpanii.
Podsumowanie
Utrata większości okrętów wojennych podczas wojny amerykańsko-hiszpańskiej całkowicie wyeliminowała Hiszpanię z rywalizacji w budowie okrętów wojennych, która miała miejsce na początku XX wieku. Zbudowane ostatecznie pancerniki typu España były wyjątkowo małe jak na okręty tej klasy, słabo opancerzone, oraz ogólnie mało nowoczesne, ponieważ w momencie wejścia do służby ustępowały nowszym pancernikom określanym jako super dreadnoughty.
W 1913 roku pojawił się pomysł budowy kolejnych pancerników określanych jako typ Reina Victoria Eugenia. Okręty miały być uzbrojone w osiem dział kalibru 343 mm i 20 dział kalibru 152 mm. Wyporność miała wynosić 21 000 ton, a prędkość maksymalna miała wynosić 21 węzłów. Prac nad okrętami nie rozpoczęto, ponieważ wymagały one udziału brytyjskich firm, które po wybuchu I wojny światowej musiały skupić się na potrzebach Royal Navy. Po wojnie to pomysłu nie powrócono, ponieważ jego koszty były zbyt duże dla hiszpańskiej gospodarki. Zamiast tego, w latach 30. podejmowano próby modernizacji pancerników typu España, jednak ostatecznie z nich zrezygnowano.
