Po wielkim sukcesie jakim był amerykański okręt podwodny USS Holland, wiele państw zaczęło zamawiać podobne jednostki. Amerykanie na krótko stali się jednym z najważniejszych dostawców okrętów podwodnych na świecie. Jednym z odbiorców amerykańskich okrętów była Carska Rosja.
Geneza
Krótko po wprowadzeniu eksploatacji w USA okrętu podwodnego USS Holland, rozpoczęto prace nad serią okrętów typu Plunger. W praktyce były to powiększone wersje okrętu USS Holland. Jednostki miały 20 metrów długości, 4 szerokości, a napęd stanowił jeden silnik benzynowy Otto o mocy 160 KM i jeden elektryczny o mocy 150 KM.
Napędzane jedną śrubą jednostki mogły pływać z prędkością 7-8 węzłów na powierzchni i pod wodą. Wypierające 107 ton okręty mogły zanurzyć się na głębokość 19 metrów. Załogę stanowiło 7 marynarzy, a uzbrojenie składało się z jednej wyrzutni torped kalibru 457 mm z zapasem 5 torped.
Łącznie powstało 7 okrętów właściwej serii produkcyjnej i jeden prototyp. Seryjne jednostki wykorzystywano do początku lat 20., a ostatecznie wszystkie zezłomowano do 1922 roku. Zupełnie inna była historia prototypu, noszącego nazwę Fulton. Po wycofaniu z służby okrętem zainteresowali się w 1904 roku Rosjanie.
Typ Som (Sum)
27 lutego 1904 roku, jeszcze zanim Rosjanie oficjalnie zakupili okręt, podjęto decyzję o budowie serii 5 okrętów podwodnych wzorowanych na ex-amerykańskiej jednostce. Prace miały być prowadzone w stoczni Newskiej. Zakupu oficjalnie dokonano 28 kwietnia 1904 roku. Następnie okręt przetransportowano do Rosji.
Prace nad jednostkami szły szybko i już 15 października 1904 roku zwodowano pierwszy okręt. Część elementów z których go zbudowano pochodziła z USA. W kolejnych miesiącach zbudowano pozostałe okręty, budując łącznie 6 jednostek.
Pod względem konstrukcji jednostki te nieznacznie różniły się od amerykańskich. Chociaż początkowo wyposażono je w silniki benzynowe, z czasem zamieniono je na napęd dieslowski. Okręty miały dokładnie 19,8 metra długości i 3,6 szerokości. Dzięki wzmocnieniu konstrukcji mogły zanurzyć się na głębokość 35 metrów.
Załogę stanowiło oficjalnie aż 22 marynarzy, ale na okręcie wzorcowym Som (ex-Fulton) załoga składała się z 18 marynarzy. Uzbrojeniem okrętów była jedna wyrzutnia torped kalibru 457 mm z zapasem 3 torped. Dodatkowo niektóre okręty wyposażono prawdopodobnie w armatę kalibru 37 mm.
Autonomiczność okrętów wynosiła 8 dni, a zasięg 430 mil. Na w pełni naładowanych akumulatorach okręt mógł pokonać 30 mil o ile wytrzymałaby to załoga.
Historia okrętów typu Som (czasami określanych jako typ Bieługa) nie była zbyt owocna. Wprowadzone do eksploatacji w latach 1904-1907 jednostki stały się szybko przestarzałe. Wykorzystywano je prawdopodobnie do lat 20-tych. Za wyjątkiem wzorcowego Soma (ex-Fulton), okręty przetrwały Wojnę Japońsko-Rosyjską i I wojnę światową.
Łącznie do zbudowano 6 zupełnie nowych jednostek tego typu – Szczupak zwodowany 15 października 1904 roku i wprowadzony do służby 17 czerwca 1905, Kiełb wprowadzony 25 maja 1906, Huso wprowadzony 2 maja 1906 roku, Sterlet i Łosoś wprowadzone również w maju 1906 roku i Zander zbudowany w 1907 roku.
Som – ex-amerykański Fulton
Pierwszym z okrętów serii i najbardziej znanym był Som. Jednostkę zbudowano w USA i zwodowano 2 czerwca 1901 roku, jako prototyp okrętów typu Plunger. Okręt otrzymał nazwę Fulton i wszedł do służby 28 kwietnia 1902 roku. Po zakończeniu testów i zatwierdzeniu produkcji seryjnej zaczęto wykorzystywać go do zadań marketingowych i promocyjnych.
To właśnie wówczas okręt zainteresował Rosjan, którzy cały czas rozbudowywali swoją flotę, obawiając się głównie jednostek Japońskich na Pacyfiku. Po rozpoczęciu rozmów, jeszcze zanim zakupiono okręt, w Rosji zaczęto przygotowania do budowy siostrzanych jednostek. Fulton miał być jednostką wzorcową.
Transakcję przeprowadzono 28 kwietnia 1904 roku, a nowy nabytek natychmiast skierowano do Rosji na pokładzie parowca Menatik. W międzyczasie okręt otrzymał nową nazwę – Som (pol. sum). Parowiec dopłynął do Kronsztadu 13 czerwca, a 1 lipca okręt podwodny trafił do Stoczni Newskiej, gdzie zapoznano się z jego budową i ponownie zamontowano zdjęte do transportu wyposażenie.
Ponownie do służby wcielono go 6 września i natychmiast rozpoczęto szkolenie załóg. W listopadzie przebazowano go do Władywostoku, skąd w 1905 roku skierowano go do działań patrolowych przeciwko flocie Cesarstwa Japonii. Okres ten wypełniony był patrolami, ale nie doszło do żadnej akcji bojowej.
Po zakończeniu Wojny Japońsko-Rosyjskiej okręt pozostał w Flocie Pacyfiku aż do grudnia 1914 roku. kiedy skierowano go do Floty Czarnomorskiej. Do celu okręt dotarł droga lądową na specjalnym wagonie kolejowym. W lipcu 1915 ponownie przebazowano go, tym razem wysyłając go droga lądową na Bałtyk.
Służba okrętu przebiegała spokojnie aż do 10 maja 1916 roku. Tego dnia okręt patrolował rejon Morza Alandzkiego, kiedy będąc w zanurzeniu na głębokości peryskopowej, zderzył się z nim szwedzki parowiec Ingermanland. W wyniku uderzenia Som zatonął z całą załogą.
Miejsce zatonięcia okrętu nie było znane, ale pod koniec lipca 2015 roku szwedzcy nurkowie z grupy Ocean X Team odnaleźli niezidentyfikowany wrak rosyjskiego okrętu podwodnego niedaleko wybrzeża Szwecji, który jak się później okazało należał do Soma. Po prawie 100 latach od zatonięcia, wreszcie udało się odnaleźć wrak.
