Obok Elektrowni Atomowej w Czarnobylu oraz Prypeci, jednym z najciekawszych miejsc w Czarnobylskiej strefie wykluczenia są pozostałości radaru pozahoryzontalnego Duga, znanego bardziej jako Oko Moskwy. Niegdyś ściśle tajna instalacja wojskowa obecnie stoi opuszczona.
Radar Duga
Wraz z rozwojem broni nuklearnej i rosnącym zagrożeniem wybuchu wojny, w latach 50. w ZSRR rozpoczęto prace nad nowym pozahoryzontalnym systemem radarowym, który miał pomóc w wykrywaniu startów pocisków balistycznych z terytorium Stanów Zjednoczonych. Ówczesne radary nie były w stanie wykrywać celów poza horyzontem, dlatego nowy projekt był przedsięwzięciem o bardzo dużym znaczeniu strategicznym.
Pierwszy radar nowego typu, oznaczony jako Duga zbudowano pod koniec lat 50. w okolicach Mikołajowa (współcześnie Ukraina). Początkowo traktowano go jako projekt testowy, ale w 1964 roku radar potwierdził swoje możliwości, wykrywając start rakiety z kosmodromu Bajkonur. Dzięki temu możliwe było podjęcie prac nad udoskonaloną konstrukcją radaru o większym zasięgu. W 1970 roku w pobliżu pierwszego radaru rozpoczęto budowę kolejnego kompleksu oznaczonego jako Duga-2. Jego zadaniem było obserwowanie przestrzeni powietrznej w kierunku wysp Guam oraz Chin. Za projekt radaru odpowiadał Franc Kuzminskij z NIIDAR. Oficjalnie kompleks rozpoczął pracę 7 listopada 1971 roku.
Antena odbiorcza ulokowana pod Kalinówką składała się z 32 masztów i 330 dipoli (po 11 na maszcie), natomiast nadawcza miała 15 masztów i 104 dipole (po 8 na maszcie). Antena nadawcza miała szerokość 210 m i wysokość 85 m, a odbiorcza odpowiednio 300 m i 135 m. W ramach infrastruktury potrzebnej do obsługi radarów zbudowano budynek o szerokości 90 m, w którym znajdowało się 26 dwupiętrowych nadajników. Zadaniem instalacji było wykrywanie rakiet balistycznych w odległości 6000-10000 km oraz innych obiektów latających w odległości 1500-3000 km.
Ze względu na kierunkowy zakres działania radarów w Mikołajowie, już w 1969 roku podjęto decyzję o zbudowaniu kolejnych tego typu systemów w innych rejonach Związku Radzieckiego. Jeden z radarów umieszczono w Komsomolsku nad Amurem (odpowiadał on za obserwację północno-zachodniej części USA oraz Alaski), natomiast kolejny ulokowano w pobliżu Czarnobyla (odpowiadał on za obserwację północno-wschodniej części USA oraz bieguna północnego).
Oko Moskwy
Najsłynniejszym i najważniejszym z radarów systemu Duga był ten zlokalizowany w pobliżu Czarnobyla. To właśnie w tym miejscu zlokalizowano główny węzeł sieci radarowej o oznaczeniu RŁU-1. Antena odbiorcza została zbudowana 9 km na południowy-zachód od elektrowni atomowej, natomiast na północny-wschód od elektrowni znajdowała się antena nadawcza (oddalona od anteny odbiorczej o 58 km).
Anteny odbiorcze składały się z dwóch zespołów masztów – 12 masztów o wysokości 90 m oraz 17 masztów o wysokości 135 m. Ważyły one około 13000-14000 ton. Dodatkowo, niedaleko anten odbiorczych zbudowano kompleks anten typu CDAA, składający się z dwóch koncentrycznych pierścieni anten, których celem była weryfikacja odczytów z głównych anten. Oprócz anten, w skład systemu wchodziły liczne zabudowania, w których znajdowały się systemy komputerowe i stanowiska dowodzenia. Do obsługi całego systemu znajdującego się w rejonie Czarnobyla potrzebnych było około 1000 żołnierzy, dla których zbudowano dwa zamknięte osiedla o nazwie Czarnobyl-2 praz Lubecz-1. Koszt budowy kompleksu szacuje się na nawet 1,5 mld dolarów.
Kompleks w Czarnobylu uruchomiono oficjalnie w lipcu 1976 roku i wykorzystywano do 26 kwietnia 1986 roku. Powodem wyłączenia radaru była katastrofa w czarnobylskiej elektrowni atomowej. Zwiększony poziom promieniowania nie tylko zagrażał personelowi, ale również zakłócał pracę radarów.
Ostatecznie w 1988 roku podjęto decyzję o całkowitym wyłączeniu kompleksu radarowego Duga w Czarnobylu. Usunięto najważniejsze wyposażenie oraz anteny nadawcze (pozostawiono po nich jedynie fundamenty i nieliczne elementy konstrukcji kompleksu). Co istotne, zachowano kompleks anten odbiorczych.
Przez lata pozostawione własnemu losowi obiekty stopniowo popadały w ruinę. Wraz z pojawieniem się wycieczek do Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia, coraz więcej osób docierało do charakterystycznych i widocznych z daleka anten radaru Duga, nazywanego również Okiem Moskwy. Warto w tym miejscu dodać, że prawdopodobnie po raz pierwszy radar uwieczniono na zdjęciach podczas akcji gaśniczej w elektrowni. Wysokie anteny były wyraźnie widoczne z pokładów śmigłowców.
Obecnie anteny radaru odbiorczego w Czarnobylu powoli popadają w ruinę. W ostatnim czasie ukraińskie władze podjęły dodatkowo decyzję o utrudnieniu dostępu do anten, ponieważ doszło do wypadków śmiertelnych, kiedy nieostrożni eksploratorzy spadali z masztów.
Rosyjski dzięcioł – sygnał emitowany z radaru Duga odbierany był w Europie, a ze względu na charakterystyczny rytm, nazywano go Rosyjskim dzięciołem. Po raz pierwszy zanotowano go 27 marca 1976 roku. Sygnał miał szerokość pasma od 0,02 do 0,8 MHz, nadawany był typowo przez 7 minut.
Na koniec podziękowania dla ekipy Napromieniowani.pl za świetne zdjęcia kompleksu radaru Duga w Czernobylu.
