W dniach 8-9 marca 1862 roku podczas Wojny Secesyjnej miała miejsce bitwa, która stała się jedną z najważniejszych w historii. W zatoce Hampton Roads w Norfolk starły się dwa niepozorne okręty, zbudowane szybko i wysłane do walki bez testów, szkolenia załóg czy też specjalnego planu ich wykorzystania. Każdy z nich prezentował odmienną wizję konstrukcji i miał swoje plusy i minusy. Oddzielnie były tylko kolejnymi dziwnymi prototypami, jakie powstawały od początku XIX wieku na całym świecie. Razem stanowiły natomiast rewolucję w historii uzbrojenia.
CSS Virginia
Konfederacki okręt pancerny CSS Virginia był jednym z pierwszych okrętów tego typu zbudowanych w południowych stanach podczas wojny secesyjnej. Okręt powstał w wyniku przebudowy wypalonego wraku fregaty parowej USS Merrimack.
Historia okrętu zaczęła się na długo przed wybuchem wojny. W 1854 roku władze USA zamówiły serię parowych fregat o napędzie śrubowym. Jednostki te chociaż nie prezentowały postępu w zakresie opancerzenia, były znacznie szybsze i zwrotniejsze dzięki zastosowanemu napędowi śrubowemu.
Obraz Clary Ray z 1898 przedstawiający CSS Virginia
USS Merrimack zwodowano 15 czerwca 1855 roku. Aż do wybuchu wojny secesyjnej jednostka brała udział w licznych rejsach u wybrzeży USA, na Karaibach czy też nawet odwiedzała porty w Europie. Przez cały czas okręt miał jednak problemy z napędem, który nie był wystarczająco dopracowany. W momencie wybuchu wojny secesyjnej 12 kwietnia 1861 roku, Merrimack znajdował się w stoczni US Navy w Norfolk.
Ze względu na groźbę przejęcia stoczni przez Konfederatów, żołnierze Unii postanowili zniszczyć okręty, których nie można było ewakuować. Jednym z nich był Merrimack. Okręt podpalono 20 kwietnia. Po zajęciu stoczni przez wojska Konfederatów. wypalony do linii wody kadłub pozostawiono w basenie portowym.
W czerwcu dowództwo nowo powstałej Floty Konfederackiej podjęło decyzję o szybkiej budowie okrętów pancernych o napędzie parowym, które miały przełamać utworzoną przez US Navy blokadę morską. Ze względu na ograniczenia finansowe i brak możliwości budowy równie silnej floty, decyzja o budowie okrętów pancernych, niesprawdzonych, ale prezentujących przynajmniej teoretycznie olbrzymie możliwości bojowe, było jedynym wyjściem.
USS Merrimack
Ambitny plan spotkał się jednak z barierą w postaci braku infrastruktury do budowy okrętów pancernych. Wszystkie prace musiały być prowadzone przez małe zakłady, w związku z czym budowa okrętów była czasochłonna. Aby przyśpieszyć prace nad pierwszą jednostką, zdecydowano się na wykorzystanie wypalonego kadłuba Merrimacka.
Kadłub obcięto, usuwając spalone górne pokłady. Nadbudówkę zbudowano z kilku warstw drewna, pokrytych ponadto pancerzem z płyt żelaznych. Zachowano oryginalne silniki i napęd,, które jak się później okazało były za słabe dla tak ciężkiej jednostki.
Prace nad okrętem ruszyły 11 lipca 1861 roku, okręt zwodowano 17 lutego 1862 roku, a ostatnie prace wykończeniowe trwały aż do 7 marca. Ze względu na pośpiech przy budowie, projekt i wykonanie okrętu było niezbyt dobre. Jedną z największych wad okrętu było źle zaaranżowane wnętrze, pozbawione skutecznej wentylacji. Załoga mieszkała i walczyła na jednej przestrzeni. Podczas walki temperatura wewnątrz jednostki sięgała nawet 40 stopni Celsjusza.
Olbrzymie obciążenie w postaci płyt pancernych sprawiło, że pancernik miał znacznie większe zanurzenie niż powinien, a jego napęd i ster były za słabe, aby manewrować jednostką. W późniejszym czasie większość manewrów prowadzonych w warunkach niebojowych wykonywano z wsparciem holowników.
Bitwa w Zatoce Hampton Roads
Okręt określany jest jako pancernik kazamatowy. Miał 83,8 metra długości a wyporność wynosiła 3200 ton. Uzbrojenie składające się z 2 armat Brooke kalibru 178 mm, 2 armat Brooke kalibru 160 mm, 6 armat Dahlgren kalibru 229 mm i dwóch haubic 12-funtowych, umieszczono w nadbudówce. Jej pancerz miał grubość około 102 mm, plus grubość drewnianego poszycia.
Napęd stanowił silnik parowy o mocy około 1200 KM, napędzający jedną śrubę. Pozwalało to na osiągnięcie prędkości maksymalnej 5-6 węzłów. Załogę okrętu stanowiło 320 marynarzy i oficerów. Koszt budowy okrętu wyniósł około 170 000 dolarów (współcześnie około 4,13 mln dolarów).
Proces budowy CSS Virginia można zobaczyć na tej serii grafik (aby przejść dalej trzeba kliknąć na zdjęcie): Building sequence for the CSS Virginia
Ironclad – w przypadku okrętów pancernych z połowy XIX wieku w literaturze anglojęzycznej stosuje się określenie „ironclad”. W tłumaczeniu na język polski oznacza ono pancernik. Nie jest to jednak właściwe tłumaczenie, ponieważ pancernik (ang. battleship) odnosić powinno się do późniejszych konstrukcji. Ironclad dotyczy bowiem okrętów o różnych konstrukcjach, które miały burty pokryte pancerzem żelaznym, niezależnie czy były to żaglowce, czy okręty parowe. Ze względu na brak lepszego tłumaczenia stosuje się zamiennie określenie pancernik i okręt pancerny.