Dwupłatowe Nieuporty – woły robocze francuskiego lotnictwa podczas I wojny światowej

Na początku I wojny światowej francuskie siły powietrzne – Armée de l’Air dysponowały sporą flotą samolotów, ale były to w większości maszyny rozpoznawcze. Szybko okazało się, że potrzebne są dedykowane samoloty zdolne do zwalczania innych maszyn – myśliwce. W związku z tym wiodący producenci samolotów rozpoczęli prace nad takimi maszynami. Jednymi z nich były zakłady Nieuport. Główny konstruktor zakładów, Gustave Delage opracował serię udanych dwupłatowych myśliwców, które były wołami roboczymi Armée de l’Air i formacji z innych krajów podczas I wojny światowej.

Geneza

Nieuport powstał w 1902 roku z inicjatywy Édouarda Nieuporta. Firma początkowo produkowała silniki, ale z czasem przeszła na produkcję samolotów. Chociaż Édouard Nieuport zginął w wypadku 16 września 1911 roku, firma dalej funkcjonowała, a w styczniu 1914 roku jej głównym konstruktorem został Gustave Delage.

Jednym z pierwszych jego projektów był niewielkie dwupłatowiec Nieuport BB, który miał wystartować w wyścigu Gordona Bennetta. Wybuch wojny doprowadził jednak do zmiany priorytetów. W tej sytuacji konstruktor postanowił wykorzystać praktycznie gotowy projekt i przebudować go na dedykowany myśliwiec, samolot rozpoznawczy i treningowy. Zakres zmian nie był duży, ponieważ poza wzmocnieniem konstrukcji, samolot otrzymał uzbrojenie w postaci karabinu maszynowego Lewisa i miejsce dla drugiego członka załogi. Tak narodziła się licząca kilka typów maszyn seria myśliwców i samolotów rozpoznawczych, które stanowiły główne uzbrojenie Armée de l’Air, czyli francuskich sił powietrznych podczas I wojny światowej.

Wiele maszyn tej serii trafiło również m.in. do Włoch, Rosji, Belgii a nawet Wielkiej Brytanii. Kolejne maszyny były rozwinięciem lub modyfikacją wcześniejszych wersji i często różniły się tylko szczegółami konstrukcji. Ich cechą charakterystyczną była różnica w rozpiętości górnego i dolnego płata (przez co często nazywa się je półtorapłatami, a nie dwupłatami) oraz zastrzały w formie litery V. Samoloty nie wyróżniały się wielkością, dzięki czemu były zwrotne, ale równocześnie dosyć kruche i podatne na uszkodzenia. Eksploatowano je równolegle, zmieniając jedynie rolę z maszyn frontowych na treningowe lub rozpoznawcze.

Nieuport 10

Pierwszym z serii był Nieuport 10, oblatany w 1914 roku i wprowadzony do służby w 1915 roku. Samolot wywodził się bezpośrednio z wyścigowego Nieuporta BB (Bébé). W praktyce był to półtorapłatowiec, ponieważ górny płat miał rozpiętość 8 m, a dolny 7,5 m. Kadłub miał 7 m długości. Maksymalna masa maszyny wynosiła 650 kg. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik rotacyjny le Rhône 9C o mocy 80 KM, zapewniający prędkość maksymalną 140 km/h oraz zasięg 300 km. Uzbrojenie stanowił jeden karabin maszynowy Lewisa kalibru 7,7 mm umieszczony na górnym płacie w specjalnym uchwycie i strzelający poza obrysem śmigła. Większość maszyn miała dwuosobową załogę.

Samoloty występowała w kilku konfiguracjach, w zależności od potrzeb. Wyróżniano przede wszystkim wariant myśliwca, rozpoznawczy oraz treningowy. Wielu pierwszych asów francuskiego lotnictwa zaczynało swoje kariery i uzyskiwało pierwsze zestrzelenia właśnie na Nieuportach 10.

Samoloty te trafiły m.in. do Belgii, Brazylii, Francji, Finlandii (zdobyczne ex-rosyjskie maszyny), Włoch, Japonii, Portugalii (7 maszyn treningowych dostarczonych w 1917 roku), Rumunii (1 maszyna treningowa dostarczona w 1915 roku), Rosji (produkcja licencyjna), Serbii, Syjamu, Ukrainy (1 maszyna zdobyczna), Wielkiej Brytanii (tylko Royal Naval Air Service), USA (maszyny treningowe) oraz ZSRR (ex-rosyjskie maszyny). Wykorzystywano je głównie w początkowym okresie wojny, jednak z powodu stosunkowo kruchej konstrukcji szybko zaczęto szukać ich następcy.

Nieuport 11

Doświadczenia z eksploatacji Nieuporta 10 wykazały potrzebę opracowania kolejnej maszyny, od początku projektowanej jako myśliwiec z jednoosobową kabiną. Wykorzystując zdobyte doświadczenie, Delage opracował nieco mniejszy samolot o zbliżonej konstrukcji do Nieuporta 10, który otrzymał oznaczenie Nieuport 11.

Samolot miał 5,5 m długości, a rozpiętość skrzydeł wynosiła 7,5 m (dolny płat miał 7,4 m rozpiętości). Maksymalna masa samolotu wynosiła 480 kg. Napęd również stanowił dziewięciocylindrowy silnik rotacyjny le Rhône 9C o mocy 80 KM, ale przez zmniejszoną masę maszyny zapewniał prędkość maksymalną 162 km/h. Zasięg spadł jednak do 250 km. Uzbrojenie samolotu dalej stanowił jeden karabin maszynowy umieszczony na górnym płacie, strzelający poza obrysem śmigła. Tym razem stosowano jednak zamiennie karabiny Lewisa lub Hotchkissa. Dodatkowo na zastrzałach możliwe było przenoszenie do 8 niekierowanych rakiet Le Prieur, stosowanych do zwalczania balonów obserwacyjnych i zaporowych.

Oficjalnie Nieuporty 11 weszły do eksploatacji 5 stycznia 1916 roku. Początkowo do służby weszło 90 maszyn, ale z czasem ich produkcja znacznie wzrosła. Wprowadzenie ich do służby miało duże znaczenie dla przerwania dominacji niemieckich Fokkerów Eindeckerów, które do 1916 roku siały postrach na froncie.

Kariera Nieuportów 11 nie była jednak długa, ponieważ już w marcu 1916 roku zaczęto je zastępować ulepszonym wariantem oznaczonym jako Nieuport 16 i 17. Mimo to maszyny te eksploatowano m.in. w Belgii, Francji, Włoszech (produkcja licencyjna), Holandii, Rumunii, Rosji (produkcja licencyjna) i Wielkiej Brytanii (tylko w Royal Naval Air Service). Do naszych czasów przetrwał jeden oryginalny egzemplarz i kilka replik, w tym wersje pomniejszone.

Nieuport 12

Na podstawie Nieuporta 10 opracowano również wariant Nieuport 12, posiadający mocniejszy silnik i większą rozpiętość górnego płata. Samolot zachował dwuosobową załogę. Kadłub miał 7,1 m długości, a górny płat miał 9,15 m rozpiętości. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik rotacyjny Clerget 9Z o mocy 110 KM, zapewniający prędkość maksymalną 146 km/h i zasięg 500 km. Uzbrojenie stanowił jeden karabin maszynowy Lewisa w tylnym stanowisku, a czasami na górnym płacie instalowano drugi karabin.

Samoloty w tej wersji wykorzystywano głównie jako maszyny rozpoznawcze. Do jednostek liniowych trafiły w 1915 roku. Ostatecznie wyprodukowano ponad 300 egzemplarzy, które dostarczono do m.in. Argentyny (jedna maszyna otrzymana w 1919 roku), Belgii, Chile (1 maszyna), Francji, Estonii (dostawy po wojnie), Grecji, Japonii (40 maszyn dostarczonych z Francji w 1919 roku i 57 zbudowanych na licencji), Polski (wykorzystywano szkolną odmianę Nieuporta 12 po I wojnie światowej), Portugalii, Rumunii, Rosji, Serbii, Syjamu, Wielkiej Brytanii (zarówno Royal Flying Corps jak i Royal Naval Air Service), USA i ZSRR (ex-rosyjskie maszyny). Do naszych czasów przetrwał jeden egzemplarz, który znajduje się obecnie w Kanadzie.

Nieuport 16

W 1916 roku opracowano ulepszoną wersję Nieuporta 11, która otrzymała oznaczenie Nieuport 16. Samolot miał 5,6 m długości i 7,5 m rozpiętości górnego płata i 7,4 m rozpiętości dolnego płata. Maksymalna masa maszyny wynosiła 550 kg. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik rotacyjny Le Rhône 9J o mocy 110 KM zapewniający prędkość maksymalną 165 km/h. Uzbrojenie składało się z jednego karabinu maszynowego Lewisa kalibru 7,7 m na górnym płacie (eksperymentowano z pierwszymi synchronizatorami, ale nie nadawały się one do użycia z karabinem Lewisa). Na zastrzałach możliwe było przenoszenie do 8 rakiet Le Prieur.

Nieuporty 16 trafiły głównie do jednostek francuskich, ale pewna liczba maszyn znalazła się również w Belgii, Wielkiej Brytanii (Royal Flying Corps) oraz Rosji (produkcja licencyjna). Od początku prac nad tą wersję wiadomo było jednak, że będzie to maszyna przejściowa do czasu wdrożenia do produkcji większego Nieuporta 17. Mimo to, Nieuporty 16 miały duże znaczenie dla rozwoju francuskiego lotnictwa. Wykorzystywano je do testów kamuflażu oraz były to pierwsze maszyny, które posłużyły do wykorzystania na froncie rakiet Le Prieur. Miało to miejsce 22 maja 1916 roku. Ośmiu pilotów, w tym trzech słynnych asów francuskiego lotnictwa – Charles Nungesser, Joseph-Henri Guiguet i Jean Chaput w ciągu jednego dnia zestrzeliło 6 balonów, co zmusiło Niemców do zmiany sposobu ich wykorzystania.

Aby chronić cenne balony, większość z nich opuszczono na niższą wysokość na długim na 100 km fragmencie frontu. 29 czerwca 1916 roku rakiety Le Prieur po raz pierwszy wykorzystano natomiast do ataku na cele naziemne. Ze względu na duże potrzeby operacyjne, Nieuporty 16 również były wykorzystywane równolegle z innymi typami maszyn.

Nieuport 17

Punktem zwrotnym w rozwoju myśliwców Nieuporta było wprowadzenie do produkcji modelu Nieuport 17. Chociaż był on rozwinięciem modelu 11, uznawany był za bardziej dopracowaną i docelową konstrukcję. Wcześniejsze maszyny traktowano bardziej jako samoloty przejściowe. Oblatano go w styczniu 1916 roku, czyli w tym samym czasie co wcześniejsze maszyny. Produkcja ruszyła prawie natychmiast i już w marcu pierwsze maszyny trafiły do jednostek. 2 maja 1916 roku pierwsza francuska eskadra w pełni przeszła na maszyny tego typu.

Nieuport 17 miał 5,8 m długości a rozpiętość skrzydeł wynosiła 8,16 m. Maksymalna masa samolotu wynosiła 560 kg. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik rotacyjny Le Rhône 9Ja o mocy 110 KM zapewniający prędkość maksymalną 170 km/h. Maszyny uzbrojone były w jeden karabin maszynowy Vickers kalibru 7,7 mm wyposażony w synchronizator, pozwalający na strzelenia przez śmigło. Zanim jednak urządzenie upowszechniło się w jednostkach, stosowano tradycyjnie karabin maszynowy Lewisa zamontowany na górnym skrzydle. Zachowano również możliwość przenoszenia rakiet Le Prieur.

Przez cały 1916 rok Nieuporty 17 stanowiły główne uzbrojenie francuskich eskadr myśliwskich. Dostarczono je również do wielu innych krajów, ponieważ według dostępnych informacji wyprodukowano ponad 3600 myśliwców w tej wersji (oraz w wersji Nieuport 23, różniącej się drobnymi szczegółami). Maszyny te trafiły m.in. do Belgii (ponad 12 maszyn), Brazylii (20 maszyn w wersji Nieuport 21), Kolumbii (4 maszyny), Czechosłowacji (kilka maszyn wykorzystywanych po I wojnie światowej), Estonia (4 maszyny w różnych wersjach), Finlandii (3 maszyny), Gwatemali (1 maszyna), Włoch (około 150 maszyn zbudowanych na licencji), Holandii (10 maszyn), Polski (5 Nieuportów 17 i 5 Nieuportów 21), Portugalii (8 maszyn), Rumunii (łącznie 40 maszyn), Rosji (maszyny importowane z Francji i budowane na licencji), Szwajcarii (5 maszyn), Syjamu (przynajmniej jedna maszyna), ZSRR (przejęte rosyjskie maszyny), Turcji (2 zdobyczne maszyny), Ukrainy (12 przejętych ex-rosyjskich maszyn w różnych wersjach), Wielkiej Brytanii (łącznie ponad 130 maszyn produkcji francuskiej i licencyjnej) i USA (175 Nieuportów 17, 197 Nieuportów 21 i 50 Nieuportów 23).

Szybki rozwój lotnictwa sprawił, że już w 1917 roku Nieuporty 17 stały się przestarzałe. Ich największą wadą była bardzo krucha konstrukcja, podatna na uszkodzenia zarówno w walce jak i podczas lądowań. Z drugiej strony niewielkie rozmiary i niska masa sprawiały, że były bardzo zwrotne w walce manewrowej.

Nieuport 21

Równolegle z Nieuportem 17 do produkcji trafił Nieuport 21 z słabszym silnikiem, przewidziany do roli myśliwca eskortowego dalekiego zasięgu. Od swojego pierwowzoru różnił się dziewięciocylindrowym silnikiem Le Rhône 9C o mocy 80 KM i prędkością maksymalną 150 km/h. Pozostałe parametry był zbieżne z wersją 17.

Ze względu na gorsze osiągi i charakterystyczne cechy Nieuportów, wersja 21 nie zyskała dużej popularności. Dodatkowo w toku działań wojennych zrezygnowano z wysyłania bombowców za dnia, a podatne na uszkodzenia podczas lądowania Nieuporty nie nadawały się do lotów nocnych. Mimo to pewną liczbę maszyn wyeksportowano (lub przejęto albo pozyskano w inny sposób) do Argentyny, Brazylii, Estonii, Finlandii, Holandii, Portugalii, Rumunii, Rosji, Serbii, Tajlandii, Ukrainy, Wielkiej Brytanii i USA. Większość użytkowników wykorzystywała je jednak w roli maszyn treningowych.

Nieuport 24

Kolejną wersją rozwojową i przejściową był Nieuport 24, który powstał latem 1917 roku. Od wcześniejszych wersji różnił się szczegółami konstrukcji kadłuba i mocniejszym silnikiem Le Rhône 9Ja o mocy 130 KM, który zapewniał prędkość maksymalną 176 km/h. Niestety zakres zmian był zbyt mały, przez co Nieuport 24 od momentu wejścia do produkcji był już przestarzały.

Mimo to produkowano go i dostarczano do jednostek liniowych, głównie z powodu dużego zapotrzebowania na nowe myśliwce. Tym samym Nieuporty 24 trafiły m.in. do Brazylii (6 maszyn), Bułgarii (1 zdobyczna maszyna), Estonii, Grecji (około 20 maszyn), Łotwy (11 ex-rosyjskich maszyn), Japonii (produkowane na licencji), Polski (zdobyczne ex-rosyjskie maszyny), Rumunii, Rosji (20 maszyn dostarczonych z Francji plus produkcji licencyjnej), Serbii, Syjamu, Turcji (maszyny zdobyczne), Wielkiej Brytanii, ZSRR (ex-rosyjskie maszyny) i USA.

Nieuport 27

Ostatnim z długiej linii Nieuportów wywodzących się z modelu 10 był Nieuport 27 wprowadzony do służby w październiku 1917 roku. Podobnie jak Nieuport 24, w momencie wejścia do służby był już jednak przestarzały i ustępował nowszym konstrukcjom, również francuskim. W związku z tym, że był wersją rozwojową, pod wieloma względami jego konstrukcja była prawie identyczna jak poprzednich wersji.

Nieuport 27 miał 5,9 m długości, 8,2 m rozpiętości górnego płata i 7,8 m rozpiętości dolnego płata. Maksymalna masa maszyny wynosiła 535 kg. Napęd stanowił dziewięciocylindrowy silnik rotacyjny Le Rhône 9JB o mocy 130 KM, zapewniający prędkość maksymalną 172 km/h. Uzbrojenie było takie samo jak w poprzednich wersjach i składało się z zsynchronizowanego karabinu maszynowego Vickersa kalibru 7,7 mm oraz ewentualnie karabinu maszynowego Lewisa na górnym płaci.

Ze względu na przestarzałą konstrukcję, Nieuporty 27 nie odegrały znaczącej roli na froncie. Zapisały się jednak w historii w nieco inny sposób. Po zakończeniu I wojny światowej, francuski pilot Charles Godefroy  przeleciał przez Łuk Triumfalny w Paryżu, pilotując Nieuporta 27 (w niektórych źródłach błędnie podawane są inne wersje Nieuportów z powodu dużego podobieństwa między maszynami).

Wół roboczy

Nie można jednoznacznie zweryfikować liczby wyprodukowanych Nieuportów wszystkich wersji. Oprócz wymienionych wyżej wariantów powstało jeszcze wiele maszyn przejściowych, wykorzystujących elementy starszych i nowszych wersji. Również ze względu na podobieństwo między poszczególnymi wersjami, często źródła niejednoznacznie określają typ maszyn wykorzystywanych przez poszczególne formacje. Szacuje się, że powstało kilka tysięcy myśliwców tego typu – zarówno produkcji francuskiej jak i licencyjnej oraz nielicencyjne kopie.

Nie zmienia to faktu, że Nieuporty w momencie wejścia do eksploatacji znacząco wpłynęły na przebieg walk powietrznych głównie na froncie zachodnim na korzyść Francji i Wielkiej Brytanii. Co istotne, ze względu na dobre osiągi, Nieuporty wykorzystywane były również przez Wielką Brytanię, do czasu pojawienia się lepszych maszyn, takich jak Sopwith Camel czy RAF S.E.5. Również Niemcy byli pod wrażeniem osiągów Nieuportów i nakazali ich skopiowanie. Chociaż udało się zbudować maszyny o podobnych osiągach, koszty produkcji były zbyt wysokie i nie zdecydowano się na dalszy rozwój tych maszyn.

Pod koniec wojny nastąpił jednak szybki rozwój technologii, który sprawił, że uzbrojone w pojedyncze karabiny maszynowe Nieuporty uznano za przestarzałe. Ich delikatna konstrukcja nie pozwalała na zamontowanie silniejszego uzbrojenia, ani mocniejszych silników. W związku z tym z czasem we francuskich eskadrach zastąpiono je o wiele większymi i solidniejszymi SPAD-ami.

Pod koniec wojny jak i po jej zakończeniu wiele niepotrzebnych Nieuportów trafiło na eksport, stając się często zalążkiem sił powietrznych w kolejnych krajach. Ich kariera była jednak krótka i już w połowie lat 20. większość z nich wycofano z eksploatacji. Pojedyncze maszyny, wykorzystywane głównie w celach szkoleniowych przetrwały do lat 30., ale był to wyjątki.

Na podstawie doświadczeń z produkcji i eksploatacji tych Nieuportów, 14 czerwca 1917 roku oblatano Nieuporta 28, będącego całkowicie nową maszyną. Nie zyskała ona jednak popularności swoich poprzedników ponieważ dowództwo francuskich sił powietrznych podjęło decyzję o uzbrojeniu swoich eskadr w myśliwce SPAD XIII.